Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

326

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

Qonunchilikning kompleks (majmuiy) tuzilmalari qatoriga, masalan, 

tabiatni muhofaza qilish qonunchiligi, transport qonunchiligi, kapital qurilish 

sohasiga oid qonunchilik, fuqarolarning ijtimoiy himoyasiga oid qonunchilik, 

xo‘jalik qonunchiligi kabilarni kiritish mumkin. Mamlakatimiz bozor iqtisodiyotiga 

o‘tayotgan bir sharoitda yangi huquq tarmoqlari paydo bo‘lmoqda. Masalan, 

korporativ huquq, budjet huquqi, bojxona huquqi, parlament huquqi, tadbirkor-

lik huquqi, sug‘urta huquqi, axborotlashtirish huquqi, ijtimoiy ta’minot huquqi, 

munitsipal huquq va boshqalar shular jumlasidandir.

Qonunchilik tizimini yanada chuqurroq ta’riflash maqsadida uni huquq 

tizimi bilan qiyoslab tahlil yuritamiz.

Avvalo, huquqning tarkibiy tuzilishi (strukturasi) jamiyatning iqti-

sodiy tizimi mazmuni bilan belgilanadi. Huquq tizimi qonun chiqaruvchi 

organning xohishiga ko‘ra shakllantirilmaydi. Yuqorida ta’kidlanganidek, 

huquq tizimining elementlari quyidagilardan iborat: huquq normalari, huquq 

institutlari, huquq tarmoqlari (ba’zan u yoki bu huquq tarmog‘i ichidagi bir 

turdagi yirik tuzilmani «tarmoq osti huquq sohasi» deb yuritiladi). Huquq 

tizimining rivojlanishi va yangilanishi ijtimoiy munosabatlarning takomil-

lashuviga bog‘liq.

Qonunchilik huquq normalarini o‘rnatish, rasmiylashtirish va hayotga 

joriy etish vositasi hisoblanadi. Qonunchilik hujjatlari huquqiy normalarni 

umumlashtiradi va rasmiy ifoda etadi. Biroq, qonunchilik tizimi normativ-

huquqiy aktlarning oddiy yig‘indisi emas, balki bunday hujjatlarning mantiqiy 

mutanosib va uyg‘unlashtirilgan tizimidir. Normativ-huquqiy hujjatlar tizimini 

shakllantirishda tartibga solinadigan munosabatlarning xususiyatlari va qonun 

chiqaruvchi organning istagi, manfaati hal qiluvchi rol o‘ynaydi.

Huquqning ichki tuzilishi (strukturasi) qonunchilik tizimini shakllanti-

rish uchun obyektiv asos bo‘lib xizmat qiladi. Huquqni ijod etish yoki qonun 

chiqarish jarayonida vakolatli organ huquq tarmog‘i va huquq tuzilmalarining 

xususiyatlaridan kelib chiqib ish tutishi lozim.

Qonunchilik tizimi bilan huquq tizimi o‘rtasida quyidagi farqlar mavjud:

birinchidan, huquq tizimining birlamchi, boshlang‘ich elementini huquqiy 

norma tashkil etadi; qonunchilik tizimining boshlang‘ich elementini qonunning 

moddasi yoki normativ-huquqiy hujjatning qoidasi tashkil etadi;

ikkinchidan, qonunchilik tizimi o‘z mazmuniga ko‘ra ba’zan huquq 

tizimidan kengroq bo‘lishi mumkin. Masalan, qonunchilik hujjatlarida dasturiy, 

maqsadni ifodalovchi qoidalar ham bayon etiladi. Bular huquqiy norma yoki 

institut mazmuni uchun ahamiyat kasb etmaydi;

uchinchidan, huquq tizimini tarmoqlarga va institutlarga bo‘lish asosida 

huquqiy tartibga solish predmeti va metodi yotadi; qonunchilik tarmoqlari dav-

---