Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

213

X bob.

 Huquqning 

shakli (manbai)

Islom huquqining uchinchi manbayi 

ijmo’ hisoblanadi. Ijmo’ning lug‘aviy 

ma’nosi «qasd qilmoq»ni anglatadi. Ijmo’ deganda, musulmonlardan bo‘lgan 

mujtahidlarning Rasululloh(s.a.v.)ning vafotlaridan keyin, biror-bir shar’iy ma-

sala yuzasidan yakdillik bilan qabul qilingan qarori tushuniladi.

Hukm ijmo’ bo‘lishi uchun to‘rt shart bo‘lishi: 

birinchisi, mujtahidlar 

bo‘lishi; 

ikkinchisi, musulmon bo‘lishi; uchinchisi, janobi Payg‘ambar (s.a.v.) va-

fotlaridan so‘ng bo‘lishi (Rasululloh (s.a.v.)ning davrlarida ijmo’ qo‘lanilmagan, 

sababi, u kishi barcha masalalarda o‘zlari yakka javob berganlar); 

to‘rtinchisi, 

ijmo’ qilinadigan masala shar’iy bo‘lishi kerak.

Payg‘ambar (s.a.v.)dan so‘ng biror-bir voqeaning hukmi Qur’ondan ham, 

sunnatdan ham topilmasa, o‘sha davrning mujtahidlaridan masalaning shar’iy 

hukmi so‘ralgan. Ularning ushbu masala yuzasidan bir hukmga ittifoqi ijmo’ 

bo‘lib, u shar’iy qonun hisoblangan va unga itoat qilish lozim, qarshi chiqish 

mumkin emas. Ijmo’ qilingan masala ikkinchi bor keyingi davr mujtahidlari 

uchun ijtihod mavzusi bo‘lishi mumkin emas. Chunki ijmo’ bilan chiqarilgan 

hukm qat’iy bo‘lib, unga qarshi chiqish hamda uni bekor qilish mumkin emas. 

Dunyoviy ishlar boshlig‘i podsholar, amirlar, hokimlar bo‘lib, diniy ishlar 

boshlig‘i mujtahidlar va ahli fatvolar – fatvo berishga iqtidorli ulamolardir.

Ishboshi bo‘lgan mujtahidlar shariatda bir hukmga ittifoq qilsalar, unga 

itoat qilish lozim, ularning hukmlarini ijro qilish Qur’oni Karim oyatiga asosan 

bo‘ladi. Qur’oni Karim Niso surasining 83-oyatida shunday deyiladi: «Agar oyati 

karimadan yo sunnati nabaviyadan javobi topilmagan masalani payg‘ambarga 

qaytarsalar (ya’ni, payg‘ambar sunnatiga solishtirsalar) va o‘zlaridan chiqqan 

mujtahidlarga havola qilsalar, albatta, ijtihod qilishga qodir bo‘lganlar o‘sha 

masalani bilardi».

Ijmo’ning ma’qul deb topilgani shu bilan asoslanadiki, Payg‘ambar (s.a.v.)

dan qolgan hadisi sharifga ko‘ra, Islom ummatining barchasi jam bo‘lgan holda 

xatoga yo‘l qo‘yishlari mumkin emas. Janobi Payg‘ambar (s.a.v.) aytganlarki: 

«Mening ummatim xatoning ustida jam bo‘lmaydi».

Musulmon huquqining to‘rtinchi manbayi bo‘lgan 

qiyosga katta ahami-

yat beriladi. Qiyosda Qur’on va sunnatda berilmagan biror huquqiy masala, 

ulardagi shunga o‘xshash masala bo‘yicha berilgan ko‘rsatmaga taqqoslash 

yo‘li bilan sharh etiladi. Qiyos lug‘atda ikki xil ma’noda ishlatiladi. 

Birinchisi, 

bir narsani o‘ziga o‘xshash ikkinchi narsa bilan solishtirish; 

ikkinchisi, bir nar-

sani o‘ziga o‘xshash ikkinchi narsaga tenglashtirish.

Islom huquqida qiyos deganda, hukmiga Qur’on yoki sunnatda dalil kel-

magan voqeani, hukmiga Qur’on yoki sunnatda dalil kelgan voqeaga, har ikkala 

voqea hukm sababida bir xil bo‘lganligi uchun o‘xshatish tushuniladi. Masalan, 

Qur’onda xamr, ya’ni mast qiluvchi, kishining hushini yo‘qotishga olib keluvchi 

---