Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

84

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

idora usuli» o‘rtasiga tenglik alomatini qo‘yuvchilar ham, bunga asos ham 

bo‘lgan. Buni keyinroq 

«siyosiy (davlat) idora usuli» tushunchasini bataf-

sil ko‘rib chiqish vaqtida mufassal izohlab o‘tamiz. Shunga qaramay, hozirgi 

kunda davlat hokimiyati tashkiloti uch qism – boshqaruv, davlat (ma’muriy-

siyosiy) tuzilishi hamda davlat (siyosiy) idora usuli – birligidan tashkil topadi, 

degan fikr keng tarqalgan.

Davlat shakli davlat hokimiyatining qanday prinsiplarga asosan tashkil 

etilganligini va hududiy jihatdan qay tartibda tuzilganligini umumiy, yaxlit 

tarzda ifodalaydi. Davlat shakli davlatning asosiy organlari (parlament, hu-

kumat, davlat boshliqlari)ning faoliyat tartibi va ular o‘rtasidagi munosabat-

lar prinsiplarini, davlatning tarkibiy qismlari va ularning yuridik mavqelarini, 

shuningdek davlat hokimiyatini amalga oshirish metodlarini hamda fuqarolar 

bilan munosabatlaridagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bilvosita aloqalarini tavsiflaydi.

Davlatning mohiyatini tushunishda 

davlat boshqaruvi shakli alohida ahamiyatga 

ega. Boshqaruv shakli davlat hokimiyatini 

tashkil etish tartibi va mazmunini anglatadi.

Davlat shakllarini o‘rnatish masalasiga turli nuqtayi nazarlardan turib 

yondashish mumkin. Ilmiy-tahlil (gnoseologik) yondashuvi davlat shakllarini 

o‘rganishda davlat shakllari bilan uning tuzilishi hamda mohiyati o‘rtasidagi 

aloqadorlikni ochib beradi. Bu masala bilan asosan davlat va huquq nazariyasi 

fani shug‘ullanadi.

Davlatning tashkil topish chog‘idagi shart-sharoitlar (masalan, AQSh davlati 

hududiy-siyosiy qurilishining federativ shakli), tarixiy an’analar (Buyuk Britani-

yadagi monarxiya), ichki siyosiy kuchlar kurashi (qator Afrika davlatlarida dav-

lat shakllarining bir necha marta o‘zgartirilishi), jamiyat ma’naviy – mafkuraviy 

tizimida diniy-axloqiy qadriyatlarning hukmronlik qilishi (Erondagi teokratik 

respublika) kabilar davlat shakliga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu jarayonga subyektiv 

omil ham ta’sir etishi mumkin. Masalan, general Sharl de Golning Fransiyadagi 

Beshinchi Respublika institutlariga ko‘rsatgan ta’sirini eslashning o‘zi kifoya.

Davlat shakli tushunchasi davlat hokimiyatini tashkil etishning eng 

muhim jihatlarini qamrab olganligi bois, o‘z mazmuniga ko‘ra ancha murakkab 

hodisadir. Bu tushuncha qaysi organlar davlat hokimiyatini ifoda etishini, bu 

organlarning shakllanish tartibini, ular vakolatlari ko‘lami va muddatlarini, 

davlat organlari (mahalliy va markaziy organlar) o‘rtasidagi munosabatlarni, 

va nihoyat, davlat hokimiyatini amalga oshirishning usul va vositalarini qam-

rab oladi.