Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

38

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

(shaxs, oila, millat, davlat, sinflar va boshqalar)ning nomlarini ta’kidlash im-

konini beradi

1

. Demak, 

jamiyat

 insonlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar, hamkor-

lik, ijtimoiy munosabatlar tizimi, umumiy turmush kechirishning muayyan 

tashkillashgan tarzi bo‘lib, uning mohiyati odamlar, ularning uyushmalari, 

birliklari o‘rtasidagi iqtisodiy, axloqiy, siyosiy, madaniy va boshqa turli-tuman 

munosabatlar mazmunidan iborat.

Davlat jamiyatdan ajralib chiqadigan uning bir bo‘lagi bo‘lib, jamiyatni 

boshqarish bilan mashg‘ul bo‘ladi. «Jamiyat va davlat nisbatini tavsiflagan hol-

da aytish mumkinki, tarixiy ma’noda davlat paydo bo‘lishi bilan jamiyat bami-

soli ikki qismga – davlat va boshqa, ya’ni nodavlat sohaga ajralgandek bo‘ladi, 

aynan shu ikkinchi qismni fuqarolik jamiyati deb atamoq lozim. Davlatni tarkib 

toptiruvchi jamiyatda, bir tomondan, davlat, ikkinchi tomondan, fuqarolik jami-

yati ajralib tursa, davlat va jamiyat nisbati masalasi, aslida fuqarolik jamiyati 

va uning siyosiy hokimiyati nisbati muammosiga aylanadi»

2

.

Jamiyat o‘z hayotini turli-tuman ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy institutlar faoli-

yatisiz tashkil etolmaydi. Bunday tashkilot (institut) va uyushmalarning mav-

judligi ijtimoiy munosabatlar turiga va umuman tizimiga barqarorlik baxsh 

etadi. Masalan, davlat jamiyatning muhim siyosiy instituti bo‘lib, asosan, siyo-

siy-huquqiy munosabatlarni tartibga soladi, zarur vaziyatlarda iqtisodiy muno-

sabatlar ishtirokchisi sifatida ham maydonga chiqadi. Davlat paydo bo‘lgunga 

qadar, ya’ni ibtidoiy jamiyatda ham o‘ziga xos institutlar, tashkiliy tuzilmalar 

bo‘lgan. Xususan, urug‘, qabila; ular tarkibida boshqaruv funksiyasini baja-

ruvchi ijtimoiy hokimiyat institutlari bo‘lgan (urug‘ yoki qabila oqsoqoli, ja-

moaning umumiy yig‘ini va h.k.). Jamiyat muayyan hokimiyatsiz boshqarilishi 

mumkin emas. Ijtimoiy hokimiyat shunday uyushgan (tashkillashgan) kuchki, 

u o‘z irodasiga o‘zgalarning, ya’ni urug‘, ijtimoiy guruh, jamoa ahlining iroda-

sini bo‘ysundiradi. Iroda har qanday ijtimoiy hokimiyatning mag‘zini, markaziy 

elementini tashkil etadi. Hokimiyat munosabatlarida bir tomonda – hukmron, 

ustun iroda, ikkinchi tomonda – bo‘ysunuvchi, tobe iroda mavjud bo‘ladi. 

Jamiyatni faqat iroda kuchi bilan birlashtirib, yo‘naltirib bo‘lmaydi. 

Kishilarni bir jamoaga, guruhga, qolaversa, yaxlit bir butun jamiyatga bir-

lashishiga sabab bo‘luvchi omil – bu yagona maqsad va manfaatdir. Aynan 

manfaatlar umumiyligi, ehtiyojlar mushtarakligi kishilarni bir jamiyat bo‘lib 

maydonga chiqishini va birgalikda turmush kechirishini ta’minlaydi.

1 

Qarang: Теория государства и права / Под ред. В.М. Корельского и В.Д. Перевалова. – М., 

1998. – 27–28-betlar; Islomov Z.M. Davlat va huquq nazariyasi. – T., 2007, 60-bet.

2 

Qarang: Раянов Ф.М. Проблемы теории государства и права (юриспруденция). – М., «Право и 

государство», 2003, – 83-bet.

---