|
Июнь 2021 10-қисм
Тошкент
bo'ladi. Transaksiya nima? Insonlar o'rtasidagi muloqot jarayonida turli signallar almashinadi.
Ushbu signallar transaksiya deyiladi. Transaksiya bu — muloqotga kirishayotgan individlar
EGO holatlarining o'zaro ta’siridir. Har biri stimul va javob transaksiyalardan iborat. Transaksiya
muloqot ishtirokchilaridan birini EGO holatidan olib chiqadi, birini bu holatga yo'naltiradi. E.
Bernning transakt tahliliga ko'ra insonda uchta «MEN» mavjud: bolalik (B) — bo'ysunuvchi,
mas’uliyatsiz, spontan reaksiyalarni namoyon etuvchi, nazoratsiz faolligi yuqori bo'lgan holat.
Ushbu holatda bola o'z kechinmalarini so'zlar bilan emas, balki hissiyotlar bilan namoyish etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1. E. G'oziyev. Sh. Azizova . Tashkiliy psixologiya. T. «Universitet» nashr. 1991.
2. E. G'oziyev. Psixologiya. T. «0‘qituvchi» nashriyoti. 2003. (darslik)
3. www.ziyouz.com
37
Июнь 2021 10-қисм
Тошкент
PSIXOLOGIYA HAQIDA TUSHUNCHA
Urdabayeva Gulnora Mambetaliyevna
Guliston Davlat Universiteti o’qituvchisi
Annotatsiya.
Psixologiya fanining predmetini tahlil qilishda asosiy e'tiborni quyidagilarga
aratish lozim. Jumladan. shaxs haqida fikr yurituvchi fanlar sirasiga psixologiya va pedagogika
fanlarini kiritish mumkin. Shunga ko’ra pedagogika shaxsni ta'lim-tarbiya jarayonida kamol
topishini tadqiq qilsa, psixologiya shaxsda kechadigan ruhiy jayonlarni o’rganadi.
Kalit so’zlar.
M.G.Davletshin, xarakter, qobiliyat, temperament, sezgi, idrok, xotira, xayol,
tafakkur, psixik faktlar, shaxsning psixikasi, shaxs, ruhiy jayonlar.
Inson mavjud ekan, u o’z hayotiy tajribasiga asoslanib, u yoki bu holda idrok qilish, olamni
anglash, narsa va hodisalarni ajratish kabi xususiyatlarga ega ekanligi haqida o’ziga o’zi hisob
beradi. Shundan xulosa qilishimiz mumkinki, psixologiya fanining predmetini - shaxsning
psixikasi va uning psixologik xususiyatlari tashkil qiladi. Psixologiya so’zining lug'aviv ma'nosi
grekcha psyuxe - jon, ruh, logos - fan, ta'limot degan ma'noni anglatadi. Psixologiya fan sifatida
psixik faktlar, ularning qonuniyatlari va mexanizmlarini o’rganadi. Psixologiya asosan psixikani
keng doirada tadqiq qiladi. Shunga ko’ra sixikaning yuzaga keltiruvchi asosiy psixik faoliyatlari
ko'rsatilgan. Aynan psixik faoliyatlar quyidagi jarayonlarni o’z ichiga oladi: bilish faoliyatlari:
diqqat. nutq, faoliyat; bilish jarayonlari: sezgi, idrok, xotira, xayol, tafakkur; shaxsning, hissiy,
irodaviy sohasi: - hissiyot iroda; shaxsning individual psixologik xususiyatlari: temperament
xarakter, qobiliyat. Shunga muvofiq bir qator olimlar tomonidan psixikaga ta'riflar berilib,
uning mazmun mohiyati ochib berilgan. Jumladan, professor M.G.Davletshin fikricha, psixika
deganda - oliy darajadagi materiyaning (miyaning) xususiyati tushunilib, u ob’ektiv borliqni aks
ettirilishida namoyon bo’ladi, sub'ekt faoliyatini ma'lum maqsad sosida yo’naltiradi hamda xulq-
atvor negizida shakllanadi. Insonda jismoniy tanadan tashqari undan farqlanuvchi yana nimadir
borligi haqidagi tasavvurlar qadimdanoq mavjud bo’lgan. Eng qadimgi davrlardayoq inson tush
ko’rish hodisasi orqali ayrim odamlarning noyob qobiliyatlari (masalan, ovdagi muvaffaqiyatlar)
o’lim va boshqa hodisalarning sabablarini tushuntirishga intilgan. Ammo dastlabki qarashlar
mifologik xarakterda edi. Ular fikrlash orqali emas, ko’r ko’rona ishonch vositasida egallanardi.
Ruh haqidagi qarashlar ko’pincha nafas bilan bog’lanardi, ruhni esa uchar mahluq sifatida
tasavvur etardilar. Psixologiya haqidagi fikrlar qadim zamonlardan beri mavjuddir. Ilk davrlarda
psixologik xususiyatlarni jonning ishi deb tushuntirilgan. Jonning o’zi esa odam tanasidagi
maxsus ikkilamchi jism deb qaralgan. Bunday tasavvurlar "animizm" deb ataladi. Animizm
so’zi -anima "jon” degan ma'noni anglatadi. Jon o’z mohiyatiga ko’ra olovsimon uchqundan
iborat ekanligi Geraklit tomonidan, yoki olovsimon atomdan iboratligi Demokrit tomonidan
ta'kidlangan. Platonning "idealar tug’ma bo’ladi" degan g’oyalari psixologik fikr taraqqiyotiga
juda katta hissa qo’shdi. Platon ta'limotiga ko’ra ’’idealar" mohiyati abadiy va o’zgarmas, ularning
tabiiy olamdan tashqarida oliy olam mavjud bo’lib, ularni odam ko’zi bilan ko’ra olmaydi.
Platon psixologiyada "dualizm" oqimining asoschisi hisoblanadi. Dualizm so’zi ikki yoqlamalik
yoki ikki mustaqil fikr degan ma'noni anglatadi. Dualizm ta'limoti mohiyati moddiy va ruhiy
olam tana va psixikaning bir-biriga bog’liq bo’lmagan holda mavjud bo’lib, azaldan qarama-
qarshi narsalar deb tushuntiradi. Platonning dualizm shogirdi Arastu (Aristotel eramizdan oldingi
IV asr 384- 322 yillar) tomonidan birmuncha muvaffaqiyatli bartaraf etildi. Aristotelning "Jon
haqida” asari o’sha davrdayoq psixologiya maxsus fan sifatida maydonga kela boshlaganidan
dalolat beradi. Ana shu tufayli psixologiya jon haqidagi fan sifatida maydonga kelgan va hozirgi
kunda psixologiya fani o’z mazmunini batamom o’zgartirgan. Arastu kishilik tafakkuri tarixida
birinchi bo’lib ruh va jonli tananing ajralmasligini isbotlab berdi. Unga ko’ra, jon qismlarga
bo’linmaydi, lekin u faoliyatimiz davomida oziqlanishi, his etishi va harakatga kelishi, aql-
idrok kabi turlarga oid qobiliyatlarda namoyon bo’lishi mumkin. Birinchi qobiliyatlar o’simlik
uchun, ikkinchisi va uchinchisi hayvonlarga, to’rtinchisi esa insonlar uchim xosdir O’simliklar.
hayvonlar ruhi va aql idrok odam ruhi ta'limoti bilan Arastu oliy qobiliyatlar va ularning negizida
paydo bo’lishini bildiradigan rivojlanish tamoyilini joriy etdi. Arastu organizmning tabiatdan
olgan qobiliyatlami faqat o’zining xususiy faolligi orqali ro’yobga chiqarishga asoslangan holda
xarakterning faoliyatda shakllanishi to’g’risidagi nazariyani ilgari surdiy Geraklit, Demokrit,
38
Do'stlaringiz bilan baham: |
