Torli cholg’ular

Torli cholg’ular

Dutor

• Dutor – (du-ikki, tar-tor) ikki tor ma’nosini anglatadi. Dutor XV asr atroflarida paydo boʻlgan. Dutor tut, oʻrik, yongʻoq yogʻochlaridan yasaladi.
• Dutor tuzilishi – kosasi, dastasi, 2 sozlanuvchi quloqlari, harragi, pardalar va 2 simdan iborat
• Dutor oilasi – prima dutor, alt dutor, tenor dutor, bas dutor, kontrabas dutor.
• Dutor torlari avvaliga ichakdan, keyin ipakdan tayyorlanar edi. Zamonaviy dutor torlari neylondan qilinadi.

rubob

• Rubob — torlu cholgʻu asbobi. Noxun (mediator) bilan chertib chalinadi. Oʻzbek, tojik, uygʻur, afgʻon va boshqa sharq xalqlari orasida keng tarqalgan. 
• Hozir rubobning uch xili mavjud: qashqar rubobi, afgʻon rubobi va pomir rubobi.
• Qashqar rubobi
• Qashqar rubobi Qashqardan tarqalgan. Shuning uchun qashqar rubobi deb ataladi. Qashqar rubobining uzunligi 80-100 sm dir. Qashqar rubobining choʻmichsimon kosasi tut kabi qattiq daraxtlar yogʻochidan yasaladi. Kosaning usti teri bilan qoplanadi.
• Qashqar rubobi dastasida 19 tadan 23 tagacha parda boʻladi. Eski ruboblarda pardalar ichakdan qilingan boʻlsa, zamonaviy ruboblarning pardalari metalldan qilinadi.
• Qashqar rubobining beshta simi bor.

Afgʻon rubobi

• Afgʻon rubobining dastasi kaltaroq boʻladi. Dastasining uzunligi 8-10 sm boʻladi. Ovoz kosasi yoki rezonatori keng va chuqur boʻladi. Rezonatorning uzunligi 80 sm gacha, kengligi 20 sm gacha, chuqurligi 30 sm gacha boʻladi. Qorin bilan dasta bir butun yogʻoch boʻlagidan oʻyib yasaladi.
• Afgʻon rubobida 5 ta asosiy torga qoʻshimcha ravishda 10-11 ta yordamchi (aks-sado beruvchi) torlar ham bor. 

Tanbur

• Tanbur oʻng qoʻlning koʻrsatrgich barmogʻiga maxsus noxun (mediator) taqib chalinadi. Chalinganda faqat birinchi simi chertib chalinadi, qolganlari esa sadolanib turish uchun xizmat qiladi. 
• Tanbur oʻzbek, tojik, uygʻur va boshqa xalqlarda professional soz sifatida keng tarqalgan. Asbobning chortor (4 torli), panjtor (5 torli), shashtor (6 torli) turlari bor. Tanburning elektr adapter bilan jihozlangan turlari estrada ijrochiligida qoʻllaniladi.

Qonun

• Qonun torli - chertma chol-g'ular oilasiga kiradi. U tra-petsiya shaklida bo'lib, bir nchi o'tkir burchakni hosil qiladi. Dekaning bir tomoni to'rt burchak shaklidagi mol terisidan, qolgan qismi esa yog'och (yong'oq, buk) dan iborat. Dekada uchta ovozni sadolantiruvchi naqshinkor o'yiqlar mavjud. Teri tortilgan deka ustida torlar uchun maxsus xarak joylashgan. Cholg'u torlari ichakdan tayyorlangan bo'lib, ular o'ng tomonda korpusning yon devoriga, chap tomonda esa metalldan yasalgan maxsus kalit bilan sozlanadigan yog'och quloqlarga taqilgan.

Ud

• Ud-torli chertma (mizrobli) cholg'ular guruhiga kiradi. U O'zbekiston hududida uzoq o'tmishda ham keng qo'l-lanilgan. Tarixiy manbalar-dan ma'lum bo'lishicha ud-ning dastlabki nomi borbad deb yuritilgan.
• Cholg'u katta va keng qovurg'ali yog'och (tutdan) kosaxona, yog'och deka (yel), kalta dasta (buk) va orqaga qayrilgan bosh qismidan iborat. Quloqlari yog'och (o'rik) dan ishlangan, torlari esa shoyi ipakdan. Dekaning qoq o'rtasida ovozni sadolantiruvchi (yel) rezonator (rozetka) mavjud bo'lib, u naqshinkor bezaklar bilan ishlangan. Uning diametri 80 mm.ga teng.

G’ijjak

• Gʻijjak — torli kamonli musiqa asbobi. Gʻijjakning oʻzbek xalq cholgʻulari orkestrida ishlatiladigan alt, bas va kontrabas turlari yaratilgan. 
• Hozirda gʻijjakning torlar soni 3-4 boʻlib, kvarta-kvintaga sozlanadi. Ular dastaning yuqori qismida joylashgan shayton xarak va kosaxona ustidagi xarakka yotqiziladi.
• G’ijjak maxsus kamon bilan chalinadi.

Sato

• Sato tanbursimon cholg'ular oilasiga kiradi. Uning to'rtta asosiy (metall-latun) va to'rtta aks sado beruvchi, dastaning yon tomonidagi quloqlarga taqilgan yordamchi torlari bor. Qopqog'ining o'rtasida bir dona naqshinkor, chetlarida ikki dona «tomchi« ko'rinishidagi rezonator-
• lar mavjud. Cholg'uda asosan tovush kamon orqali hosil qilinadi, ba'zi paytlarda esa noxun bilan ham chalinadi.

Qo’biz

• Qoʻbiz, qil qoʻbiz, qobuz — 1) torli musiqa cholgusi.
• Oʻyma kosasi (rezonatori) va yoysimon bukilgan yoʻgʻon dastasi bir butun yogʻochdan yasaladi. Kosasining uzunchoq pastki qismi teri bilan qoplanadi.
• Yoysimon kamon (600–700 mm atrofida) yordamida chalinadi.

Chang

• Chang — koʻp torli tirnama cholgʻu asbobi. Oʻzbekistonda ishlatiladigan zamonaviy chang turi trapetsiya shaklidadir. Chang tayoqchalar bilan urib chalinadi. Zamonaviy chang tashqi ko'rinishidan an'anaviy changga o'xshaydi. Lekin undan uchta uzun oyoqchalar, ovoz so'ndirish moslamasi hamda o'rta oyoqqa o'rnatilgan pedal mexanizmi bilan ajralib turadi. Chang zamonaviy ijrochilik talab darajasiga moslashtirish natija-sida xromatik tovushqatorga ega bo'lib, diapazoni 3,5 oktavaga-cha kengaydi. Natijada mumtoz kuylar bilan bir qatorda, O'zbekiston kompozitorlarining maxsus asarlari hamda xorij klassik durdonalarini ijro etish imkoniyatlari paydo bo'ldi.