Topshitiqga javob

TOPSHIRIQ JAVOB

1. 
   Tabiatda aks ettirish formalari
   
2. 
   Oparin gepotizasi.. Tropizmlar.
   
3. 
   Seskanuvchanlik.
   
4. 
   Psixik aks ettirish formalari
   
5. 
   Psixika materiya evolyusiyasining natijasi ekanligi.
   
6. 
   Psixikaning taraqqiyot bosqichlari.
   
7. 
   Xayvonlarning instinktlari, o‘rgangan va «aqliy» xatti-
   
8. 
   xaraklari.
   
9. 
   Xayvonlarning o‘zaro aloqasi va «tili».
   
10. 
    Odam psixikasi va onigning filoginez va ontoginezdagi
    

taraqqiyoti.

Inson psixikasining paydo bo‘lishi va rivojlanishi masalasi tadkikotchilar oldida turgan eng dolzarb va murakkab masalalardan biridir. Ilmiy-materialistik ta’limotga ko‘ra psixikaning paydo bo‘lishi materiyaning o‘zok rivojlanishi natijasidir.

Organik va anorganik materiya doimo xarakatda, o‘zgarishda va rivojlanishda bo‘ladi.
Xayvonlar psixikasining tarakkiyoti masalasi bilan atokli rus psixologi A.I.Leontev, zoopsixologlar K.E.Fabri va A.I.Seversov shugullanganlar. K.E.Fabri eng sodda xayvonlar psixikasi tarakkiyotini ikki boskichga – kuyi va yukori boskichga buladi. Psixik tarakkiyotning kuyi boskichi bir xujayrali, kisman kup xujayrali xayvonlarga xos bulib, bu boskichda psixika primitiv xolatda buladi va xayvon tashki ta’sirlarga sekanuvchanlik bilangina javob beradi. O‘simlik va xayvon shaklidagi barcha tirik organizmlar o‘z evolyusiyasining xamma boskichlarida aks ettirishning biologik shakli seskanuvchanlikka ega bo‘ladi. Seskanuvchanlik tirik organizmning biologik ta’sirlarga javob berish kobiliyatidir.
Oddiy seskanuvchanlikni bir xo‘jayrali xayvonlarda xam ko‘rish mumkin. Ular muxitning ta’siriga xarakatlanish bilan javob beradilar. Biologik ta’sirlarga organizmning o‘ziga xos xarakatlari bilan javob berish usuliga tropizm yoki taksis deyiladi. Tropizmning bir kancha turi fark kilinadi. Buni kuyidagi jadvaldan ko‘rish mumkin:

Tropizm turlari

Fototropizm	Tapotropizm
Termopropizm	Geleotropizm
Xemotropizm	Barotropizm
Gidrotropizm

Ko‘pxujayrali xayvonlarda kuzgaluvchanlikning yangi shakli- -- – sezuvchanlik mavjuddir. A. A. Leontevning gipotezasiga kura sezuvchanlik genetik jixatdan olganda seskanuvchanlikning uzidir. U xam muxitning tashki ta’sirlariga javob berish asosida vujudga keladi. Fakat sezuvchanlik seskanuvchanlikka nisbatan yukorirok boskichdir.

K.E.Fabri fikricha, psixik tarakkiyotning ikkinchi boskichi kup xujayrali xayvonlarga xosdir. Kup xujayrali xayvonlarda aks ettirish bir muncha yukori buladi. Bunday xayvonlarga kavakichlilar (gidra,meduza) ni kiritish mumkin. Ular xam bir xujayrali xayvonlar kabi suvda yashaydi. Lekin kavakichlilar uzining tuzilishi jixatdan bir xujayrali xayvonlardan ancha murakkabdir. Ularning murakkabligi xujayralarning bir- biridan fark kilganligidadir: tanasining tashki kismidagi xujayralar koplagich, ichki xujayralar esa xazm kiluvchi buladi.
Evalyusiya zanjirining yukorirok pogonasida turgan kup xujayrali xayvonlarda tana tuzulishi xam ancha murakkablashadi, yer sharoitiga mos uzgarishlar yuz beradi, turli taassurotlarni aks ettiradigan sezgi organlari vjudga keladi, aks ettirish xam murakkablashadi.
Tugunli nerv sistemasiga ega bulgan xayvonlarda aks ettirish fakat shartsiz reflekslar orkaligina bulmaydi, balki xayot davomida ta’sirlanishning tugma turiga nisbatan ancha yangi, serxarakat shakli – shartli reflekslar xosil bo‘ladi.
Tugunsimon nerv sistemasining murakkabrok shakllari atrofni aks ettirish imkoniyatini oshiradi. Ancha murakkab tugunsimon nerv sistemasiga ega bulganlardan o‘rgimchaksimonlar va xashoratlarni olish mumkin. Ularning organizmi ancha murakkab tuzilishga ega. Xayvonlarning evolyusiyasi natijasida ularning retseptorida ajralish (spesializatsiya) yuz bera boshlaydi. Masalan, kiskichbakaning uzun moylovi – tuygu organi, kaltalari xid biluvchi organlardir.
Asalarida yana xam murakkabrok instinktlarni ko‘ramiz. Ma’lumki bir asalari uyasida tuxum ko‘yadigan katta ona ari, bir nechta erkak ari va juda ko‘p ishchi arilar bo‘ladi. Eng murakkab kiliklar ishchi arilarda bo‘ladi. Ular yoshi o‘zgara borishi bilan oilada turli ishlarni bajaradi: uy tozalaydi, lichinkalarni ovkatlantiradi, uy kuradi, ovkat yigadi, eshik oldida korovullik kiladi.
Yosh xayvonlar instiktiv xarakatlarini kuzatganimizda ularning xati-xarakatlari xech kanday urgatishsiz yuz berishini, ya’ni ota- bobolarining xarakatlarini uz- uzidan takrorlab ketaverishini kuramiz. Lekin yoshlarning xarakatlari kattlarinikiga nisbatan bir muncha yomonrok buladi. Nasldan utgan xarakatlar pragrammasini anik bajarish asosida va tajribaning ortishi tufayli instinktlar o‘sib boradi.
Xarakatlarning instinktiv shakli fakat bugimoyoklilarda emas, balki barcha umirtkali xayvonlarda (balik, anfbiya, kush va xashoratlarda) kurish mumkin. Ularda jinsiy, ovkatlanish, ximoyalanish instinktlari kuplab uchraydi.
Shunday kilib xayvonlarning instinktiv xarakatlarini 4 guruxga bulish mumkin:
Ovkatlanish instinkti – xayvonlarning uz va bolasi uchun ovkat kidirib topish, ovkat gamlash xarakatlari.
Ximoyalanish instinkti - xayvonning uz xayotini va omonligini saklash xarakatlarida ifodalanib, u ikki kurinishda sodir bulishi mumkin. Birinchisi, dushmanga xujum kilish, ikkinchisi , uzini ximoya kilish. Xar bir xayvon uzini dushmandan saklash uchun biror organidan ( shoxlari, tuyoklari, tish- tirnoklari, tikonlari kabi ) yoki zaxarli suyuklikdan foydalanadi.Masalan, afrika kobrasi uz zaxarini 3,5 m masofaga ota oladi.
Nasl koldirish instinkti. Bu ota –onalik instinkti sifatida kurinib nasl- avlod uchun gamxurlik kilish, uni ma’lum vaktgacha ovkat bilan ta’min etish, xav- xatardan saklash, uz bolalarini parvarish kilish tugma maxoratiga ega bulib, uz naslining kelajagi xakida gamxurlik kiladi.
Tuda bulib yashash instinkti. Bu instinkt xayvonlarining turli usullar bilan uzaro aloka kilishida,xilma –xil shaklda birgalashib, tudalashib, poda bulib, gala bulib yashashlarida zoxir buladi.
Yukori darajadagi xayvonlarda birinchi urinda yangi, bir muncha plastik, ya’ni sharoitga karab uzgara oladigan xatti-xarakatlar chikadi. Ular olamni ancha keng aks ettirish imkoniyatini beradi. Xayvonlar tarakkiyotining kanchalik yukori boskichida tursa ular turli muvvakat boglanishlarni shunchalik tez xosil kiladilar.