Topshirdi : Ahmedova Adiba

§ 2.4. Vaqt birliklarini otish metodikasi
4-sinfda juda katta o'lchovlar: asr, davr va kichik cTlchov - sekund o'rganiladi. Yilni tasavvur etish uchun ushbu grafik ish taklif etiladi: 10 sm uzunlikdagi kesma chiziladi. Uni teng 10 ЬоЧакка bo'linadi. Bir bo'lim 10 yilga mos bo'lsin. Butun kesma necha yilga mos keladi?
100 yil= 1 asr. Shunday qilib biz asr kesmasini chizamiz.
Asr haqidagi tushuncha eng murakkabdir. Bola fikran bu olkan vaqt oraligini qamrab olishi qiyin. Asr haqidagi sekin-asta, asosan turli tarixiy voqealar bilan tanishish jarayonida rivojlanadi.
«Vaqt kesmasi» dan foydalanib, 3-sinf o^quvchilari u yoki bu voqea qaysi asrda sodir bolganligini, biz qaysi asrda yashayotganimizni, XXI asr qaysi yildan boshlanganini aniqlaydiiar va hokazo.
Opining qisqaligi tufayli «Sekiind» sekin-asta o`zlashtiriladi. <Sekundning davomiyligini metronom yordamida ko`satish mumkin yoki 25 sm li ipga osib, mayatnik yasaladi. Uning bitta tola tebranishi namoyish etiladi (bir sekund vaqtda tebranadi).
Endi vaqt o`lchovlari bilan bog'liq bo'lgan asosiy tushunchalar qanday kiritilishi, bolalarda tegishli tushunchalarning shakllanishi nimaga asoslanishi masalani qarab chiqamiz. Berilgan temani o'rganishga bag'ishlangan birinchi darsda bolalarda yil, oy, hafta haqida tasavvurlarni shakllantirishga doir ishlar bajariladi. Bolalarni yil, oy, hafta bilan tanishtirishda o'qituvchi tabel - kalendardan foydalanadi. Bolalar bir yilda
12 oy borligini o'zlashtiradilar va birdaniga davomiyligi bir xil bo'lgan oylarni ajratadilar, aprel, iyun, sentyabr, noyabr, 30 kundan qolgan 7 oy esa 31 kundan iborat.
Oddiy yilning fevrali 28 kundan, kabisi yilning fevrali esa 29 kundan iborat. O'quvchilar kalendardan oyning tartib nomerini aniqlaydilar. Agar oy va kun ma'lum bo'lsa, haftaning kunnini aniqlaydilar va aksincha, haftaning kunlari ma'lum bo'lsa, bu kun oyning qaysi kuniga to'g'ri kelishini aniqlaydilar va hakozo.
Tabel - kalendarning qanday tuzilganini qarab chiqqandan keyin bugungi kunni va haftaning shu kunigina bilgan holda o'quvchilarga mustaqil ravishda shu kalendar namunasida o'tayotgan oy uchun kalendar tuzishni topshirish foydalidir. Bunday ish bolalarning joriy yil kalendarini mustaqil tuzishlarini osonlashtiradi. Bolalar tuzilgan kalendar bo'yicha quyidagi savollarga javob beradilar:

• 
  Bu yil 1 yanvar, 1 may, 7 noyabr haftaning nechanchi kuniga to'g'ri keladi?
  
• 
  Yanvar, may, dekabr yilning nechanchi oylari?
  
• 
  Yilda uchinchi boMib keluvchi oyning nomi nima?
  
• 
  Yozgi ta'tillar 1 iyundan boshlanib, 1 sentyabrgacha davom etadi. Kalendardan bilingchi yozgi ta'tillar necha kun davom etarkan?
  

Bunday savolarni yana davom ettirish mumkin. Yilda oylarning kelish tartibini mustahkamlash maqsadga rim raqamlar (I-XTI) yozish kiritiladi.
Sutkg tushunchasL Sutkaning bolalarga tanish bo'laklari bo'lgan ertalab, kunduzi, kechqumn, tun tushunchalari orqali kiritiladi. Undan tashqarii vaqtinchalik ushbu ketma - ketlikka asoslanadilar: o'tgan kuni, kecha, bugun, ertaga, ertadan keyin.
Oqituvchi yana tabel - kalendarni qarashga qaytib, bolalarga kalendardagi chislolar sutkalarni ifodalashni, sutkalar kechasi soat 12 da boshlanishini tushuntirishi kerak.
Shundan keyin soat va minut qaraladi. Bolalarning bu vaqt oraliqlari haqida konkret tasavvurlari ularning amaliy faoliyatlari, kuzatishlari asosida shakllantiriladi. Masalan, bir soat bitta dars bilan katta tanaffuzning davom etishidir. 1 minutning qancha davom etishini shaklantirish uchun shunday mashqlar kiritiladiki, bu mashqlar yordamida bolalar 1 minutda nima qilishga ulgurish mumkinligini bilib oladilar. Qaysi songacha sanay olasan? Nechta misol yecha olasan? CTrtacha qadam bilan bir minutda necha metr bosish mumkin? va hakozo.
Mamlakatimiz hayotdan olingan misollar, zavod va fabrikalar 1 minutda, 1 kunda qancha mahsulot ishlab chiqishlari haqidagi son ma'lumotlar katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. Soat va minut bilan tanishishga bagishlangan birinchi darsdayoq vaqt o'lchovlari orasidagi munosabatlar aytiladi: Bir sutka 24 soatdan, 1 soat 60 minutdan iborat.
Bu bosqichda soat bilan tanishtirish asosiy bo" lib hisoblanadi. Yuqorida aytilgandek, mehnat darslarida harakatlanadigan aprelkali siferblot yasash lozim. Sinfda katta demonapratsion model boMishi kerak. CTqituvchi bolalarga hamma soatlar shunday yasalganligini, ya'ni katta strelka bir kichik chiziqchadan, ikkinchi kichik chiziqchadan 1 minutda o'tishini, katta chiziqdan kichik strelka ikkinchi katta chiziqgacha 1 soatda o'tishini aytadi. Shuning uchun katta strelka minut strelkasi, kichik strelkani esa soat strelkasi deyiladi. Shunday keyin o'qituvchi bolalarga vaqt hisobi yarim kechadan yoki tushdan boshlanishini aytadi. Bunday ikkala strelka 12 ni ко rsatadi.
Soat modeli yordamida bir qator shunday amaliy mashqlar bajarish kerakki, bunda bolalar o'z siferblotlarida berilgan sonni kef rsatadilar. Asosiy e'tiborini vaqtini soat va minutlar bilan aniqlashlarning turli ifodalanishlariga qaratishlari kerak. Masalan, 6 dan 45 minut o'tdi yoki chorak kam etti. 9 dan 50 minut o"tdi yoki 10 minuti kam 10 va hakazo.
Shuni ta'kidlaymizki, programma bolalarni kunduzgi yoki kechasi 1 dan 12 gacha bo"lgan soatlarning aytilishi bilan tanishtirilishi nazarda tutadi. Shu sababli soatni siferblotdan ikki xil aytilishi bilan tanishtirish shart emas.
«Vaqt o'lchovlari» temaisga doir masalalar tabel- kalendar va soat modeli yordamida yechiladi. Boshlang'ich sinflarda vaqtni hisoblashga doir quyidagi korinishdagi masalalar qaraladi:

1. 
   Hodisaning boshlanish va qancha davom etgani berilgan bo'lsa, uning tugash paytini topishga doir masalalar. Masalan: «Dars soat 11 da boshlanadi va 45 minut davom etadi. Soat modelida dars qachon tugaganini ko'rsating».
   
2. 
   Hodisaning boshlanish va tamom bo'lish vaqtining berilishiga qarab, uning qancha davom etishni topishga doir masalalar. Masalan, «CTquvchi uyidan soat 8 -u 30 minut o'tganda chiqdi va maktabga 8 - u 50 minut o'tganda etib keldi. Oquvchi yo'lda qancha minut yurganini soat modeli yordamida bil».
   
3. 
   Keyinchalik oquvchilar o'zlari uchun yangi vaqt birliklari -sekund va asr bilan tanishadilar. Sekundning davomiyiigi haqida konkret tasavvurga ega bo'lish uchun bolalar, masalan, 1 sekundda 1-2 qadam bosish ya'ni 1 metr o'tish mumkinligini aniqlashdi va hakazo.
   

Agar tushunchani kiritish ancha murakkab, chunki bolalar bu ulkan vaqt oralig'ini fikran qarab olishlari ancha qiyindir. CTqituvchining
vazifasi shunday misollarni tanlashdan iboratki, ular olalarga ozgina bo'lsa ham 100 yilga teng vaqt oralig'i davomiyligi qancha bo'lishi haqida tasavvur bersin.
Keyinchalik shunday mashqlar bajariladiki, ular yordamida vaqt olchovlari haqidagi bilimlar qo'llaniladi va puxta o'zlashtiriladi.
«Vaqt o'lchovlari» mavzusini o'rganish vaqt oMchovlari jadvalini tuzi shva uni o'zlashtirishdan boshlanadi:
1 asr = 100 yil 1 sutka = 24 soat
1 yil = 12 oy 1 soat = 60 minut
1 oy = 30 yoki 31 kun 1 minut = 60 sekund.
Oddiy yil 365 kun, kabisa yili 366 kun.
Asosiy birliklar — yil va sutka. Darsni o'rganish jarayonida jadval bilan ishlash foydali. Bu jadval bo'yicha oylar haqidagi bolalarga ma'lum bo'lgan bilimlarni takrorlash mumkin, ya'ni oylar ketma - ketligi, har oydagi sutkalar soni haqidagi ma'lumotlarni takrorlash mumkin.
Bu mavzuga oid darslarda yirikroq vaqt о^лlchovlarini maydaroq vaqt o'lchovlariga almashtirishga oid va aksincha mashqlarga katta e'tibor beriladi. Bir necha dars vaqt oMchovlari qatnashgan ismli sonlarni qo'shish va ayirish bilan bolalarni tanishtirishga bag'ishlanadi. Bunda hisoblashlar ismli sonlarni bir xil birlikka almashtirmay turib bajariladi:

12soat 45 minut + 10 soat 35 minut

22. 
    soat 80 minut
    
23. 
    soat 20 minut
    

48 minut 56 sekund - 16 minut 32 sekund 32 minut 24 sekund

15 soat 34 minut 8 soat 56 minut 6 soat 38 minut
1 yil 7 oy
+ 4 yil 8 oy
6 yil 3 oy

Shuni ta'kidlash kerakki, qo'shishni o'rganishdan oldin shunday mashqlar qaraladiki, ularda minutlar (sekundlar) yig'indisi 60 dan kam bo'ladi, soatlar yig'indisi esa 24 dan kam bo'ladi. Shundan keyin murakkabroq hollar ham qaraladi. Ayirishni qarashni ushbu ko'rinishdagi misollarni yechishdan boshlash tavsiya etiladi?
1 soat - 34 min; 3 min - 26 sek va hakazo.

lsoat - 34 min= 60 min - 334 min = 26 min.
3 мин - 26 сек = 2 мин 60 сек - 26 сек = 2 мин 34 сек.
Bu temani cTrganishda vaqt hisobini sutka ichida 24 soatlik hisobda
olib borish malakasini tarkib toptirishga katta ahamiyat beriladi. Bu o'rinda
sutka ichida vaqtni 12 va 24 soat hisobi bo'yicha olib borish
ko'rsatilgan to'g'ri chiziq yaxshi ko'rsatmali qo'llanma bo'ladi.

0
2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 1415 16 17 18 19 20 21 22 23 24

5 7 8 9 1011 12

-i '»
z, 3 4 5
Bu chizma yordamida masalan kechki soat 7 - bu soat 19, 23- esa bu kechki soat 11, kunduzgi soat 3 - bu soat 15 va hakozo ekanini bilishi mumkin.
Vaqt hisobiga oid masalalarni yechishda ham o'quvchilar shu chizmadan foydalanishadi.
Boshlang'ich sinflarda sutka ichida hisoblashga oid quyidagi masalalar qaraladi.!

1. 
   Hodisaning boshlanishi va boshlopishi bilan oxiri orasidagi oxiri orasidagi o'tgan vaqtga ko'ra topishga doir masalalar.
   
2. 
   Hodisaning boshlanishining uning oxiri va boshlanishi bilan oxiri orasidagi o'tgan vaqtga ko'ra topishga doir masalalar.
   

3. Berilgan hodisalar oraisda o'tgan vaqtni hisoblashga oid masalalar.
Ko'rsatib o'tilgan masalalar o'zaro teskari masalalardan iboratdir.
Darsiikda va metodik adabiyotda bu uchta o'zaro teskari masalalarni bir
vaqtda kiritish va qarash tavsiya etiladi.

Vaqt birliklarini o'rganish jarayonida vaqt haqidagi tasavvurlarni rivojlantirish uchun hisoblashga doir masalalarni ko'proq berish tavsiya qilinadi. Darslikdagi quyidagi masalani qaraymiz.
Ifodalang! Sekundlarda: 6 minut, 2 minut 15 sekund, 7 minut 48 sekund.
Jadval bo'yicha 1 minut 60 sekundga tengligini bilgan holda ifodalaymiz. 6*60=360 sekund.
6 minut= 360 sekund.
2 minut 15 sekund: Oldin 2 minutni sekundga aylantiramiz. 1 minut = 60 sekund bo'lgani uchun 2 minut =120 sekund. 2 minut 15 sekund = 120 s+ 15 s = 135 s.
Minutlarda ham ifodalash ham shunday amalga oshiriladi. 3 soatni minutda ifodalaymiz. Jadval bo'yicha 1 minut = 60 sekund. Demak 3 soat * 60 = 180 minut boladi.
Soatlarda ifodalash 60 minut. Jadval bo'yicha 60 minut = Is bo'ladi.