Топ: фи-603 Тексерген: Мұқанов Ә. Ж

«Қатаған сөзден жаңылды»
Қырғыз ханы Орман қырғыз бен көрші қазақ елінің игі жақсыларына бір жыл бұрын хабар айтып, әкесіне ас береді (1852). Осы ұлы жиында екі жақ өздерінің ең атақты ақындары Сүйінбай мен Қатағанды айтыстырады. Айтыста айқын басымдылықпен Сүйінбай жеңеді. Алайда, алдымен сөз бастаған Қатаған жыр нөсерін төпелеп, Сүйінбайды абыржытып тастағандай әсер қалдырады. Қатаған Сүйінбайға: «Құдай оңдап, қолыма өзің келіп түстің, менің қасымда сені ақын деп кім айтады», – деп бастырмалата келіп: 
Менің атым Қатаған,
Қоңырбайдың асында
Бес жүз жылқы матаған.
Сүйінбай ақын тәуір деп,
Мұның несін атаған.
Аяғыңды тарта бас,
Қырсықты жерің таяған.
Қатағанға Сүйінбай,
Ұрындың келіп қатадан.
Қырғыздан шыққан жүйрікпін,
Құс мойынды, қоян жон,
Тұлпардан туған жатаған.
Өз мінімді айтқызып,
Бай-мырзаңды құса ғып,
Өлтіресің қападан, –
деп бір қайырады. Содан кейін:
Байлығымды айтатын,
Көптігімді айтайын, –
дей келіп, әрі қарай «нәсілі артық жаралған» ру-тайпаларын адақтап, мадақтап кетеді. Сөз кезегі Сүйінбайға тиеді…
Қатағанның тегеуріні мен Сүйінбайдың сұлық отырысынан іш жиып, қазақтарды бастап барған Тезек төренің иығы түсіңкіреп кетсе керек. Сол кезде көп алдында сөз бастаудың қиындығын өз басынан талай өткізген әйгілі Бөлтірік шешен Тезекке бұрылып: «Ей, төрем, басыңызды көтеріңіз. Сүйінбай өлең таппай отыр дейсіз бе, бұлығып отыр. Сүйінжан, шығар даусыңды!» – дейді. Сол-ақ екен, Сүйінбай дағдылы әдетімен өз құлағын өзі бұрап-бұрап жіберіп, қасындағыларды селк еткізе айқайлап алып:
Қашырма, төре, қаныңды,
Кіргізейін жаныңды.
Қатағаннан жеңілсем,
Талап алғын малымды, –
деп, Тезек жаққа бір көз тастайды да, одан соң Қатағанға қарап:
Іздегенім осы еді,
Өз-өзінен қағынып,
Қатаған сөзден жаңылды.
Қызып тұрған темірге.
Өзі келіп қарылды, –
дейді көңілді серпіліспен. Осы бес жол өлеңде айтыстың тағдырын шешкен нәрсе анық та образды түрде айтылған. Қатаған көптігі мен байлығын айтам деп, құрулы тұрған қақпанды басып, арандап қалады. «Қазақ» деп ол қапелімде іргелес Жетісу елін ғана елестетіп қалған сияқты. Сүйінбайдың сұлық отырып қалуы алдын ала құрған сол қақпанына жақындап келе жатқан аңның басар-баспасын демін ішіне алып, күткен кезі болса керек. Ақынның өзі де «іздегенім осы еді, қызып тұрған темірге өзі келіп қарылды» – деп ап-анық айтып отыр ғой. Содан кейін қыраны алтай түлкі алған аңшыдай масаттанған шабытты Сүйінбай Қатағанды:
Қырғименен ойнаған
Ажалы жеткен торғайсың, –
деп желкелеп, қазақтың көптігін:
Бүтін дүние жүзінде
Шөгіп жатқан мұнармын, –
деп суреттейді. Әрі қарай қазақ елін қоныс ретімен, неше алуан тапқыр теңеу, ұтқыр сөздермен санамалап Жетісудан бастап, Алтай, Арқа, Атыраудан бір-ақ қайырады. Қатаған не десін, қарсы дау айта алмайды.
Ақынның екі елдің тарихы, жер-су аумағы жөніндегі жан-жақты мол білімі, аңғарымпаздығы шеберлігіне қанат бітіреді. Жеңетін қисынын, дәлелін дәл табуы, «қызып тұрған темірге өзі келіп қарылды», «Тас тұяқты тұлпармын қырқалап таудан асқанда», «Бүтін дүние жүзінде шөгіп жатқан мұнармын», «Ажалың жеткен қарғасың бүркітпенен ойнаған», «Найзамен шаншып ет жеген», «Сүйінбай пірің мен болам», «Меніменен егессең, ұрамын жерге доптайын» сияқты әдемі әсірелеулер мен бейнелі, сөздер айтыстың көркемдік биік сапасын көрсетеді.

Пайдаланыдған әдебиеттер:

1. 
   Қазыбайұлы, С.. ХҮ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті (Жыраулар поэзиясы).- Ақтөбе,
   
2. 
   ХІХ ғасырдағы қазақ ақындары.- Алматы, 1988
   
3. 
   https://massaget.kz/arnayyi_jobalar/22-nauriz/8810