Tomoshalar tarixi о zbekiston Respublikasi Oliy va о ‘rta maxsus ta 'lim vazirligi 5210300 aktyorlik san'ati

Milliy musiqali teatr

Turkistonda musiqali teatrni barpo etishda Ozarbayjon musiqali teatri katta rol o'ynadi. O'zbek tomoshabinlari 1914-yildan boshlab Ozarbayjon musiqali teatrining gastrollari davrida bir necha bor ulug' kompozitor Uzeyir G'ojibekovning «Leyli va Majnun», «Asli va Karim» nomli operalari va «Arshin mol olon» va «U o'lmasin, bu o'lsun» kabi musiqali komediyalarini zavq bilan ko'rib tinglashgan. Bu haqda «Vaqt» gazetasida shunday deyiladi: «Noyabrning 12 sida (1916) Boku artistlari tarafidan «Layli va Majnun» operasi o'ynaldi. Bu Toshkentda musulmoncha birinchi opera tomoshasi edi. Majnun rolida Sidqiy Ruhullo buyuk ta’sir bag'ishladi. Kavkaz artistlari o'z mahoratlarini ochiq ko'rsatdilar. Tomoshabin ko'p edi... milliy teatr ishlarini yaxshi bilgan bu artistlar bu yerga tez-tez kelib ko‘p tomosha bersalar, bu yerdagi sahnaga chiqqan havaskorlarga yaxshi foydali dars berar edilar. Yoshlarimiz o'z nuqsonlarini tuzatar edilar».
Bunday madaniy aloqalar rus, tatar. ozarbayjon va boshqa millatlar madaniyati. adabiyoti. musiqa va teatr san’ati o'zbek ziyolilari, shoir-yozuvchi va san’atkorlarining turli avlodlariga ijobiy ta’sir ko'rsatdi. qiziqtirdi va ularni ham ijodga ilhomlantirdi. Masalan, atoqli shoir. dramaturg, jamoat arbobi, o'zbek sovet teatrining asoschisi Hamza Hakimzoda Niyoziy (1889-1929) ijodiy

faoliyatining ilk davri ham shu ta’surot va qiziqish orqali boshlanadi. U madrasada o'qib yurgan vaqtida, eng avval, rus tilini o'rganish uchun, kechki «Русско-туземная niKOJiawda ham o'qiydi. Bu yillari uning dunyoviy bilimlar, adabiyot, musiqa va teatr san’atiga va ijtimoiy hodisalarga qiziqishi borgan sari kuchayadi. Hamza gazeta va jurnallarning tarbiyaviy rolini ta’kidlab. Shokir Sulaymonga: «Gazeta, jurnal o'qib ko'zini ochilgandan so‘ng to'g'ri o'qishga qochdim», deb xat yozadi. U o'sha davrda O'rta Osiyoda o‘zbek va rus tillarida chop etiladigan gazeta va jurnallardan tashqari Istanbul, Boqchasaroy, Qozon shaharlarida nashr qilinadigan turk, tatar gazeta va jurnallari bilan ham doimiy ravishda tanishib turgan. Rus, tatar, ozarbayjon adabiyoti bilan qiziqadi, Turkistonga gastrolga kelgan teatr va konsertlarga qatnab, sahna va musiqiy asarlarining turli uslublari, yo'nalishlari va sahna qoidalari bilan yaqindan tanishadi, o'rganadi va ibrat oladi. Natijada o'zbek adabiyotini, musiqa san’atini yangi yo‘nalish uslublari bilan boyitishga va Ovropa usulidagi o'zbek teatrini yaratish yo'lida izlanishlarda bo‘lib faollik ko'rsatdi. O'zining bu yo'nalishida, eng avval, adabiyot va dramaturgiyada ilk qalamini tebrata boshlaydi. Turli mavzularda she’r va maqolalar yozib, gazeta va jurnallarda chop etib turadi. Shular bilan birga «Firuza xonim» nomli 4 pardali fojia (1915), «Zaharli hayot» nomli 4 pardali fojia (1915). «Ilm hidoyati» nomli 4pardali drama (1915) va «Mulla Normuhammad domlaning kufr xatosi» nomli bir pardali komediya kabi sahna asarlarini yaratadi.
Hamza Hakimzoda Niyoziy Oktyabr to'ntarishidan avval o'zining hayotini va ijodiy faoliyatini o'zbek xalqining ozodlik harakati bilan chambarchas bog^Llagan yirik ijodkor va jamoat arbobi bo'lib yetishib chiqdi. Lining turli mavzularda yaratgan she’rlari, publitsistik maqolalari, «Milliy ashulalar» to‘plami, ayrim nasriy va she’riy asarlari «Sadoyi Turkiston», «Sadoyi Farg‘ona» ro‘znomalarida, «Al-isloh», «Оупа» va «Hurriyat» oynomalarida va alohida nashriyotlarda chop qilingan edi, Pedagogik dastur va qo'llanmalari esa yangi usulli maktablarda joriy etila boshlandi. 1915-yilda Qo‘qondagi «Военное co6paHMe»ning qishki binosida sahna yuzini ko'rgan «Zaharli hayot» dramasi Hamzaga shuhrat keltirdi. Hamza o‘z tarjima holida «inqilob»gacha bo'lgan faoliyatiga shunday yakun yasagan edi: «1917-yilgacha asarlarimni bostirish, asar yozish, gazetaga maqola yozish, Loshmon voqealari haqida turli majlislar qilish bilan davom etdim».
Atoqli shoir, dramaturge matbuotchi G'ulom Zafariy (1889­1937) ijodiy faoliyatining ham ilk davri rus, tatar, ozarbayjon teatrlarining ta’sirotida boshlanadi. U Toshkentning Beshyog'och dahasiga qarashli Kattabog' mahallasida 1889-yilda tavallud topdi. Dastlabki ta’lim-tarbiyani eski maktabda oldi, so'ng «Rus- tuzem» maktabda o'qidi. 1912-yilgacha Ko'kaldosh madrasasida tahsil ko’rdi. Adib 1914-yilda «Baxtsiz shogird» nomli bir padali pyesa yozadi. Kelgusi yillarda «Bahor», «Gunafsha», «Quyon», «To'sqinchilik», «Rahimli o'qig'uvchi», «Maqtanchoq kishi», «Mozorlikda». «Tatimboy ota» kabi kichik pyesa va sketch yozadi. «Cho'pon Temir» (1924), «Yoshlar endi berilmas» (1926) dostonlarini yaratadi.
«Halima» musiqali dramasi unga 1920-yili shuhrat keltiradi. Qamalmasdan avvalgi yillari u san’atshunoslik institutida ilmiy xodim bo'lib ishlaydi. G'ulom Zafariy 1937-yili nohaq millatchilikda ayblanib, qirg'in davrining qurboni bo'ldi. Shu sababli uning nomi juda ko‘p manbalarda esga olinmas, olinsa ham burjuaziya millatchisi degan malomatlar to’qilar edi. U 1956- yilda butunlay oqlangan.
Ovropa shaklida o'zbek musiqali teatr san’atining shakllanishi va rivojlanishiga o‘z hissasini qo'shgan san’at arboblar orasida atoqli shoir va dramaturg Shamsiddin Xurshid siymosini ham ko'ramiz. Bu ulug‘ zot 1892-yil may oyida Toshkentning Sebzor dahasi, Shokir guzar mahallasidagi ko'p farzandli bog’bon, kuchli savodxon Sharafiddin qori oilasida dunyoga keldi. Dastlabki ta’lim-tarbiyani Mirza Xalil qori, so'ngra Jsmat qori maktablarida oldi. Toshkent va Buxoro madrasalarida tahsil ko‘rdi. 1908-1909- yiliarda «Rus-tuzem» maktabda o'qib rus tilini o'rgandi. Shamsiddin yoshligidan she’riyat olamiga kirib keldi va teatr tomoshalari bilan benihoya qiziqdi. Uning o'zbek «Xalq teatri», «Qo^ug‘irchoq teatr»lardan tashqari Ovropa teatrchiligiga muhabbati ham ancha erta uyg'ongandi. 1905-yillardan boshlab Xurshid mahalliy rus va tatar ziyolilari tomonidan tashkil qilingan tomoshalarga. Rossiya, Tatariston va Ozarbayjondan gastrolga kelgan drama va musiqali teatrlarga qatnab, juda ko'p sahna asarlari bilan tanishadi va ulardan ibrat oladi. Shamsiddin «Appolo» teatrida «Layli va Majnun» (1914), «Turon» nomli o'zbek havaskorlar teatrida M.Behbudiyning «Padarkush» spektakllarini tomosha qildi.
Shoir Shamsiddin Xurshid ko’rgan tomoshalarning ta'siroti va qiziqishi orqali sahna asarlarini yoza boshlaydi. Eng dastlab «Bezori», «Тагуакхо'г» nomli bir pardali va «Qora xotin» nomli sahna asarlarini yozadi.
1912-yili «Bechora volida yoxud savdogar xotini» nomli musiqali dramasi 1913-yilda Andijondagi «Художественное кино» zaiida birinchi bor sahnada tomoshabinlarga ko’rsatiladi. Bu to'g’rida atoqli teatrshunos B.Nasriddinov shunday deb yozadi: «1913-yilda Shamsiddin Sharafiddinov Xurshid «Bechora volida yoxud savdogar xotini» nomli pyesasini qaytadan ishladi va asar nomini «Orif va Ma’ruf» deb atadi. Pycsaning nomigina emas. undagi g‘oya, voqealar yo'nalishi ham ancha-muncha o'zgartirildi. Asarning avvalgi variantida Ma’ruf roli yo'q bo’lsa, keyingi talqinida u asosiy rol sifatida kiritilib, bu bilan farzand tarbiyasi motivlari bo'rttirildi. Ishtirok etuvchilar: Orif-savdogar; Mastura - Orifning xotini; Ma’ruf - ularning o'g'li va boshqa kichik qahramonlardir. Musiqani Sultonxon tanburchi terma qilib bergan va o'zi boshchiligidagi sozandalar bilan spektakl qatnashchilariga jo'r bo'lgandi». Shunday qilib, Xurshidning teatr hamda dramaturgiya va she’riyat borasidagi ijodiy faoliyati oktyabr to’ntarishidan avval shakllana borgan bo’lsa, inqilobdan so‘ng keng quloch yozdi. Shuni aytib o’tish kerakki, kelgusida Sh.Xurshid O'zbekistonda musiqali drama va opera san’ati maydonga kelib, ravnaq topishida ulkan xizmat qilgan. U sahna va musiqa san’atini rivojiantirishda birinchi bor «Cholg'uli manzuma (musiqali drama), «Cholg'uli hangoma» (musiqali komediya) atamalarini qo'llagan. 1918-1919-yillarda esa «Sharq sahnasi» teatrida ko'rsatilgan «Kichik askar» musiqali sahna asarida dastlab «Opera» atamasini ishlatgan; 20-yillar boshida o‘zining musiqiy dramalari bilan, bastakorlar hamkorligida, «Sahna Navoiynomasi»ga asos solib berdi. 1922-yili Xurshidning «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun» musiqali dramalari sahna yuzini ko'rdi. 1928-yili respublikamizda birinchi gal atalgan Andijon davlat musiqali teatri «Farhod va Shirin» musiqali drama bilan ish boshladi. Shoir va dramaturg Sh.Xurshid «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun» musiqali dramalar, keyincha shu nomdagi operalar, turli mavzularda yozilgan sahna asarlari va yigirmadan ortiq turli millat dramaturgiyasi (drama, musiqali drama, opera)ni o'zbek tiliga tarjima etgan. Milliy teatrimiz repertuarlarini boyitib, madaniyatimiz ravnaqi uchun qilgan ulkan xizmatlari respublika rahbariyati tomonidan «O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan san'at arbobi» faxriy unvoni bilan taqdirlandi. Teatr san’atini dilidan sevgan Sh.Xurshid teatr to'g'risida shunday degan: «Teatruvdan olib ibrat taraqqiy topdi Ovropa». Ikkinchisi: «Teatru bermish biza nur ila ziyo». Sh.Xurshidning ana shu so‘zlari 2O-3O-yillardagi hamma teatrlarni «Maromnoma» (afisha)larida «Lira» surati bilan birgalikda nashr qilinar edi.
Jadidlar sahna asarlarida, istiqlol g‘oyalarini, ijtimoiy mavzularni, mehnatkashlarning og'ir hayotini, demokratik fikrlarni ifodalay oldi. Istiqlol va ma’rifatparvarlik yo'lida jonini fido qilgan o‘zbek xalqining ulug' siymolari Mahmud Behbudiy. Sadriddin Ayniy, Abdulla Avloniy, G'ozi Yunus, Nusratulla Qudratulla, Abdulla Badriy, Hoji Muin Shukrulla (Mehri), A.Samadov, Abdurauf Fitrat, G'ulom Zafariy, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Shamsiddin Xurshid, Abdulhamid Cho‘lpon, Muhiddin Qoriyoqubov, Ziyo-Said, Muhammadsharif SoTizoda va boshqalar o'zlarining yorqin ijodlari va jamoatchilik ish faoliyatlari bilan madaniyatimiz, adabiyot va san’atimizni rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shdilar.
XX asr boshlarida Turkistonda Ovropa shaklida teatr paydo bo'ldi. Milliy dramaturg, bastakor, artist, rassom, rejissyor va boshqa mutaxassislar yetishib chiqdi. Ayniqsa, mustaqil milliy musiqali teatrni barpo etishda o'zbek xalqining ko'p qirrali musiqiy merosi va raqs san’ati asosiy «poydevor» bo'ldi. Ma’lum- ki, jamiki insonlarning ma’naviy-ruhiy olamida musiqiy va so‘z (she’riy) san’atlari Alloh bergan eng buyuk ne'matlaridandir. O’zbek xalqining musiqiy va so’z (she’riy) san’atiari ham uzoq- uzoq asrlar davomida bir-birlari bilan uzviy bog'langan holda taraqqiy etdi. Ular orqali «terma», «lapar», «yalla», «qo’shiq», «ashula», «katta ashula», «maqom» atamalari bilan nomlangan oddiy va murakkab musiqiy shakl va janrlar bunyodga keldi. Bu noyob-nafis san’atlarda xalqning ruhiy alomatlari, orzulari. falsafiy dunyoqarashlari, muhabbati, his-tuyg‘ulari. jismoniy va ma’naviy taraqqiyotga intilishlari folklor, maqom, klassik ashula va cholg‘u musiqiy kuylarda mujassamlangan. Bular hammasi o‘zbek musiqali drama, komediya va opera janrlarining respublikamizda paydo bo‘lishiga, mustaqil milliy musiqali teatrlarning bunyodga kelishiga zamin yaratdi.