Томонидан дарслик сифатида тавсия этилган

Ердан фойдаланиш ҳуқуқи
– бу ўрнатилган урф-одатлар ёки 
қонуний тартибда ундан фойдаланишни билдиради.
Ердан фойдаланувчи 
ер эгаси бўлиши шарт эмас. Реал хўжалик ҳаётида ерга эгалик қилиш ва 
ердан фойдаланишни кўпинча ҳар хил жисмоний ва ҳуқуқий шахслар, 
хусусан ҳозир бизда асосан деҳқон ва фермер хўжаликлари амалга оширади. 
Хулоса қилиб айтганда, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида ҳам тўрт 
омил – ер, капитал, тадбиркорлик қобилияти ва ишчи кучи қатнашиб, бунда 
ер муҳим ишлаб чиқариш воситаси сифатида иштирок этади. Аммо биз аввал 
айтганимиздек, ишлаб чиқариш жараёнида ҳамма ишлаб чиқариш 
воситаларини, жумладан, ерни ҳаракатга келтириб, ундан унумли 
фойдаланадиган, унинг иқтисодий унумдорлигини оширадиган омил – ишчи 
кучидир. 
Аграр муносабатларни ўрганишда ҳам ишчи кучининг, жонли 
меҳнатнинг фаол роль ўйнашини, унинг ҳамма моддий воситаларга жон ато 
этиб, ҳаракатга келтирувчи ролини тушунмаслик гўё капитал фойда ёки фоиз, 
ер эса рента яратади, деган кўпгина хато фикр-мулоҳазаларга, ёлғон 
тасаввурларга олиб келади. Бу масалаларни тўғри тушунишда рента 
муносабатларини ўрганиш муҳим роль ўйнайди.
 
 
13.2. Рента муносабатлари 
 
Аграр муносабатларнинг асосини рента муносабатлари ташкил қилади. 
Рента назарияси ҳозиргача тўлиқ ёритиб берилмаган назариялардан 
ҳисобланади. Иқтисодчилар ўртасида унинг моҳиятини тушунтириш бўйича 
турлича ёндашув ва қарашлар мавжуд бўлиб, уларнинг айримлари 
ноаниқлигича қолмоқда. Шу сабабга кўра рентани миқдорий аниқлаш ва 
унинг моҳиятини тушунтириш бўйича асосий ва кўпинча бир-бирига қарама-
қарши бўлган назарияларга дуч келамиз.
Рента назарияси дастлаб физиократлар мактабининг асосчилари Ф.Кенэ 
ва А.Тюрголарнинг илмий асарларида кўриб чиқилган. Улар рентанинг 
вужудга келиш сабабини табиат, ернинг қандайдир сирли кучи, табиат 
эҳсони, ернинг қўшимча маҳсулот ярата олиш қобилияти натижаси орқали 
изоҳлаганлар. Улар қишлоқ хўжалик маҳсулотларини яратишда, жумладан, 
соф ва қўшимча маҳсулот яратишда табиат ролини кўрсатишга ҳаракат 
қилганлар. 
Кейинчалик рента назариясининг асослари классик иқтисодчилар 
У.Петти, Ж.Андерсон, А.Смит ва Д.Рикардолар тадқиқотларида турли 
даражада такомиллаштирилган. Жумладан, Андерсон дифференциал рента 
тўғрисидаги қарашларни илгари сурган, бироқ рентанинг товар қийматининг 
1
Ўзбекистон Республикаси «Ер кодекси». Т., «Ўзбекистон», 1999 й., 20-модда.

---

281 
бир 
қисми 
эканлигини 
тушунтириб 
беролмаган. 
Рикардо 
эса, 
физиократлардан фарқли ўлароқ, рентага маҳсулот ижтимоий ва индивидуал 
қийматлари ўртасидаги фарқ сифатида қараб, рента назариясини қийматнинг 
меҳнат назарияси, қиймат қонуни билан боғлаган.
Рента 
назариясини 
ривожлантиришда 
рус 
иқтисодчиларидан 
Н.Г.Чернишевский ва Н.И.Зиберлар салмоқли ҳисса қўшганлар.
Ҳозирги вақтда Россияда «Иқтисодиёт назарияси» бўйича чоп этилган 
қатор ўқув қўлланма ва дарсликларда ҳам ер рентаси муносабатлари кенг баён 
этилмоқда.
Д.Д.Москвин таҳрири остида тайёрланган дарсликда ёзилишича, 
ресурсларнинг турли-туманлиги натижасида улардан фойдаланиш чоғида 
рента даромадларининг турли кўринишлари пайдо бўлади, жумладан: қишлоқ 
хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқаришда вужудга келувчи ер рентаси; 
фойдали қазилмаларни қазиб олиш чоғида вужудга келувчи рента; ўрмон 
ресурсларидан фойдаланишда ҳосил бўлувчи рента; қурилиш участкаларидан 
олинувчи рента ва ҳ.к. Барча турдаги табиий ресурслар ер билан узвий боғлиқ 
бўлганлиги сабабли улардан фойдаланишда рентанинг вужудга келиши учун 
бир-бирига ўхшаш шарт-шароитлар мавжуд бўлади. Қишлоқ хўжалик 
экинларидан фойдаланишнинг иқтисодий шарт-шароитларига нисбатан ишлаб 
чиқилган рента муносабатларини таҳлил қилиш услубиёти рентанинг барча 
турларига тегишли бўлади, шунга кўра уларни ер рентасига киритиш тўғри 
бўлади. Ҳайдаладиган ер, қурилиш участкаси, руда кони, балиқ ови, ўрмон ва 
бошқалардан тўланишидан қатъий назар, рента кўринишидаги мазкур пул 
суммаси ер рентаси деб аталади
98
.