|
Гиффен
самараси
деб
(
инглиз
и
қ тисодчиси
Р
.
Гиффен
номи
билан
)
аталади
.
Гиффен
камба
ғ ал
ишчи
оилалари
картошка
қ имматлашишига
қ арамасдан
уни
истеъмол
қ илиш
кенгайишини
кузатиб
,
бу
самарани
тасвирлаб
кўрсатган
.
Тушунтириш
шунга
асосланадики
,
картошка
камба
ғ ал
оила
ов
қ атида
ма
ҳ сул
отларнинг
асосий
қ исмини
эгаллайди
.
Агар
картошка
нархининг
ўсиши
рўй
берса
,
бунда
камба
ғ ал
оила
гўшт
сотиб
олишдан
умуман
воз
кечишга
мажбур
бўлади
,
ўзининг
кўп
бўлмаган
даромадининг
барчасини
картошка
сотиб
олишга
сарфлайди
.
Демак
,
бундай
вазиятда
нархларнинг
ошиши
зарур
товарларга
талаб
ми
қ дорининг
камаймасдан
,
аксинча
кўпайишига
олиб
келиши
мумкин
.
Товар
нархи
ва
унинг
харид
қ илинадиган
ми
қ дори
(
талабнинг
)
ўртасидаги
тескари
бо
ғ лиқ ликни
оддий
икки
ўлчамли
графикда
ҳ ам
тасвирлаш
мумкин
:
ёти
қ
чизи
қ
бозор
талаби
ми
қ дорини
,
тик
чизи
қ
нархни
кўрсатади
(7.1-
чизма
).
7.1-чизма
Талаб эгри чизиғи
сўм
700
600
500
400
300
200
100
0
P
D
D
10 20 30 40 50 60 Q,
тонна
Графикдаги
DD
чизи
қ
нарх
ва
талаб
ҳ ажми
ўртасидаги
тескари
бо
ғ лиқ ликни
тасвирий
акс
эттиради
.
Ундаги
ҳ ар
бир
ну
қ та
товарнинг
ани
қ
нархи
ва
истеъмолчи
шу
нархда
сотиб
олиши
мумкин
бўлган
товар
ми
қ
дорини
кўрсатади
.
Нарх
ва
талаб
ҳ ажмининг
ўзгариши
ўртасидаги
тескари
бо
ғ лиқ ликни
кўрсатувчи
бу
чизи
қ
талаб
эгри
чизи
ғ и
дейилади
.
Талаб миқдорига нархдан ташқари таъсир қилувчи омиллар.
Талаб
ҳажмининг ўзгариши фақат товар нархига эмас, балки бошқа бир қатор
омилларга ҳам боғлиқ бўлади. Бу омиллар
талабнинг нархдан ташқари
омиллари
дейилади.
Талабга нархдан ташқари қуйидаги асосий омиллар таъсир кўрсатади:
1) истеъмолчининг диди;
2) бозордаги истеъмолчилар сони;
151
3) истеъмолчининг даромадлари;
4) бир-бирига боғлиқ товарларнинг нархи;
5) келажакда нарх ва даромадларнинг ўзгариши эҳтимоли.
Бу
омилларнинг
ўзгариши
талаб
ҳ ажмининг
ўзгаришига
қ андай
таъсир
кўрсатишини
қ араб
чи
қ амиз
.
1.
Бирор
ма
ҳ сулотга
истеъмолчи
дидидаги
ижобий
ўзгариш
рўй
берса
,
нархнинг
тегишли
даражасида
унга
бўлган
талаб
ортади
.
Бу
ўринда
реал
ҳ аётда
истеъмолчилар
«
мода
»,
яъни
бирон
-
бир
товарнинг
кенг
расм
бўлган
турини
сотиб
олишга
ҳ аракат
қ илишларини
мисол
келтириш
мумкин
.
Истеъмолчи
дидига
салбий
таъсир
кўрсатадиган
ҳ олатлар
талабнинг
қ и
с
қ аришига
олиб
келади
.
2.
Ўз
-
ўзидан
ани
қ ки
,
бозорда
истеъмолчилар
сони
кўпайса
,
талаб
ортади
,
истеъмолчиларнинг
сони
камайса
,
талаб
қ исқ аради
.
Масалан
,
ало
қ а
воситаларининг
такомиллашуви
хал
қ аро
молиявий
бозор
доирасини
,
ундаги
қ имматли
қ оғ озларнинг
олди
-
сотди
жараёнларида
иштирок
этувчилар
сонини
мислсиз
кенгайтиради
ҳ амда
акция
ва
облигация
каби
молиявий
активларга
бўлган
талабнинг
ўсишига
олиб
келади
.
Ту
ғ илиш
даражасининг
пасайиши
болалар
бо
ғ часи
ва
мактабга
бўлган
талабни
камайтиради
.
3.
Пул
даромади
ўзгаришининг
талаб
ҳ ажмига
таъсири
бош
қ а
омилларга
қ араганда
анча
мураккаб
.
Пул
даромадининг
ортиши
жуда
кўп
товарларга
талабни
нисбатан
оширади
,
даромаднинг
камайиши
эса
бундай
товарларга
талабни
камайтиради
.
Даромад
ошса
,
унинг
ўсишига
қ араб
истеъмолчилар
аксарият
ҳ олларда
нархи
ю
қ ори
бўлсада
,
кўпро
қ
сифатли
товарларни
харид
қ илишга
ҳ аракат
қ илишади
.
Бунда
улар
нон
,
картошка
,
карам
каби
ма
ҳ сулотларни
камро
қ
сотиб
олишлари
мумкин
.
Чунки
орти
қ ча
даромад
уларга
анча
ю
қ ори
о
қ сил
таркибига
эга
бўлган
ози
қ
-
ов
қ ат
ма
ҳ су
лотлари
,
масалан
,
гўшт
ва
сут
ма
ҳ сулотлари
харид
қ илиш
имконини
беради
.
Даромаднинг
ўзгариши
билан
талаб
ми
қ дори
тў
ғ ри
бо
ғ лиқ ликда
ўзгарадиган
товарлар
олий
тоифали
товарлар
дейилади
.
Даромаднинг
ўзгариши
билан
талаб
ми
қ дори
тескари
бо
ғ лиқ ликда
ўзгарадиган
товарлар
паст
тоифали
товарлар
дейилади
.
Истеъмолчилар
даромади
ва
улар
томонидан
сотиб
олинадиган
товарлар
ми
қ дори
ўртасидаги
бо
ғ лиқ лик
немис
и
қ тисодчиси
ва
статисти
Эрнст
Энгель
(1821-1896)
томонидан
чу
қ ур
тад
қ иқ
этилган
.
Ш унга
кўра
,
истеъмолчи
даромади
билан
у
томонидан
сотиб
олиниши
мумкин
бўлган
товарлар
ми
қ дори
ўртасидаги
ўзаро
бо
ғ лиқ лик
Энгель
қ онуни
дейилади
.
Бу
қ онуннинг
амал
қ илишини
Энгель
эгри
чизи
ғ и
ор
қ али
ифодалаш
мумкин
(7.2-
чизма
).
Олий
тоифали
ёки
нормал
товарлар
учун
Энгель
эгри
чизи
ғ и
ўсувчан
кўринишида
бўлади
.
Ҳ ақ иқ атан
ҳ ам
,
а
ҳ оли
даромадлари
ўсиб
бориши
билан
бу
турдаги
товарлар
кўпро
қ
харид
қ илинади
.
Паст
тоифали
товарлар
учун
Энгель
эгри
чизи
ғ и
пасаювчан
кўринишда
бўлиб
,
даромадлар
ошиб
бориши
билан
истеъмолчилар
уларни
камро
қ
ми
қ д
орда
152
сотиб
оладилар
.
Агар
товарнинг
истеъмоли
даромад
даражасига
бо
ғ лиқ
бўлмаса
,
у
ҳ олда
Энгель
эгри
чизи
ғ и
тик
ҳ олда
бўлади
.
Чизмадан
кўринадики
,
истеъмолчининг
бир
ойлик
даромади
10
минг
сўмдан
20
минг
сўмга
ошганда
,
у
сотиб
олган
ма
ҳ сулот
ми
қ дори
1
донадан
2
донага
, 20
минг
сўмдан
30
минг
сўмга
ошганда
2
донадан
4
донага
ошмо
қ да
.
Даромадларнинг
кейинги
ўсиши
билан
товарлар
сотиб
олиш
ҳ ажмининг
ўсиши
секинламо
қ да
: 30
минг
сўмдан
40
минг
сўмгача
– 4
донадан
6
донагача
, 40
минг
сўмдан
50
минг
сўмгача
– 6
донадан
7
донагача
.
7.2-
чизма
Энгель
эгри
чизи
ғ и
Даромад
,
минг
сўм
0 1 2 3 4 5 6 7 8
Товар
ми
қ дори
,
дона
Даромаднинг
бундан
ю
қ ори
даражаларида
эса
сотиб
олиш
ҳ ажмини
нг
ўсиши
бутунлай
тўхтаган
(
даромаднинг
60
минг
сўм
ва
ундан
ю
қ ори
даражаларида
мазкур
товарнинг
7
донаси
сотиб
олинмо
қ да
).
Энгель
эгри
чизи
ғ и
истеъмолчилар
пул
даромадлари
ўзгаришининг
талабга
қ андай
таъсир
қ илиши
тў
ғ рисида
ахборот
беради
.
Бу
ахборот
товар
ишлаб
чи
қ арувчилар
учун
ўз
товарларининг
мумкин
бўлган
сотиш
ҳ ажми
ва
бозор
конъюнктурасини
ба
ҳ олашда
му
ҳ им
а
ҳ амият
касб
этади
.
4.
Ўзаро_бир_-_бирини_алмаштирувчи_товарлардан_бирининг_нархини_ўзгариши_билан'>Ўзаро
бо
ғ лиқ
товарлар
нархи
ўзгаришининг
талабга
таъсирини
ўрганишда
уларни
икки
гуру
ҳ га
ажратиш
ма
қ садга
мувофи
қ
бўлади
: 1)
ўзаро
бир
-
бирини
алмаштирувчи
ёки
ўринбосар
товарлар
; 2)
ўзаро
бир
-
бирини
тўлдирувчи
товарлар
.
Ўзаро
бир
-
бирини
алмаштирувчи
товарлардан
бирининг
нархини
ўзгариши
билан
бош
қ асига
бўлган
талабнинг
ўзгариши
тў
ғ ри
бо
ғ лиқ ликда
бўлади
.
Масалан
,
сариё
ғ
нархининг
ошиши
маргаринга
бўлган
талабнинг
ортишига
олиб
келади
.
Сариё
ғ
нархининг
пасайиши
эса
маргаринга
бўлган
талабни
камайтиради
.
10
20
50
60
30
40
70
80
90
100
153
Ўзаро
бир
-
бирини
тўлдирувчи
товарлардан
бирининг
нархини
ўзгариши
билан
бош
қ асига
бўлган
талабнинг
ўзгариши
тескари
бо
ғ лиқ ликда
бўлади
.
Масалан
,
агар
автомобилнинг
нархи
ошса
,
бензинга
бўлган
талаб
қ исқ аради
.
Аксинча
,
автомобилнинг
нархи
тушса
,
бензинга
бўлган
талаб
ошади
.
5.
Келгусида
истеъмолчи
даромадлари
,
товар
нархи
ўзгаришининг
кутилиши
ва
товарлар
ми
қ дорининг
етарли
бўлиши
ёки
бўлмаслиги
каби
омиллар
талаб
ҳ ажмини
ўзгартириши
мумкин
.
Келгусида
нархнинг
нисбатан
ошишининг
кутилиши
,
истеъмолчи
жорий
талабининг
ошишига
олиб
келади
.
Аксинча
,
нархнинг
пасайиши
ва
даромаднинг
кўпайишининг
кутилиши
товарларга
бўлган
жорий
талаб
ҳ
ажмининг
қ исқ аришига
сабаб
бўлади
.
Ш у
ўринда
,
глобал
молиявий
-
и
қ тисодий
ин
қ ироз
ҳ ам
жа
ҳ он
ва
миллий
бозорлардаги
талаб
ҳ ажмига
салбий
таъсир
кўрсатиб
,
аксарият
ҳ олларда
унинг
қ исқ аришига
олиб
келаётганлигини
таъкидлаш
ўринлидир
.
Ж умладан
,
мазкур
ин
қ ирознин
г
Ўзбекистонга
таъсир
о
қ ибати
ҳ ам
жа
ҳ он
бозорида
экспорт
ма
ҳ сулотларимизга
бўлган
талабнинг
пасайиши
ор
қ али
намоён
бўлади
.
Ш унга
кўра
, 2009-2012
йилларга
мўлжалланган
Ин
қ ирозга
қ арши
чоралар
дастурида
«
жа
ҳ он
бозорида
талаб
пасайиб
бораётган
бир
шароитда
,
ички
бозорда
талабни
ра
ғ батлантириш
ор
қ али
ма
ҳ аллий
ишлаб
чи
қ арувчиларни
қ ўллаб
-
қ увватлаш
и
қ тисодий
ўсишнинг
ю
қ ори
суръатларини
са
қ лаб
қ олиш
»
60
вазифаси
белгилаб
берилган
.
Do'stlaringiz bilan baham: |
