Tog‘ jinslari massivining umumiy tabiiy va texnogen tuzilmaviy mexanik xususiyatlari Reja

bog‘langan yoki plastik. 
Bunday sinfdagi tog‘ jinslarida minyeral zarralar 
suv-kalloid bog‘lanish, ayniqsa zarralarning yupqa suv qatlami bilan qoplanishi 
orqali bog‘lanadi. Bunday tog‘ jinslarining suv bilan to‘yinish darajasiga bog‘liq 
ravishda ularning plastiklik darajasi ham o‘zgaradi. Bog‘langan tog‘ jinslariga loy va 
kam loyli slanetslar, suglinkalar va boksitlar misol bo‘ladi. 
-
alohida donador yoki maydalangan, sochiluvchan
bunday tog‘ 
jinslarining minyeral zarralari orasida bog‘lanish juda kam yoki yo‘q. Bunday tog‘ 
jinslari o‘zida bitta yoki bir nechta minyeral zarralarning oddiy mexanik 
aralashmalarini hamda qattiq tog‘ jinslari siniqlarini namoyon etadi. Alohida 
donador tog‘ jinslariga qum, shag‘al-toshqotishma yotqiziqlari va sun’iy 
ag‘darmalar misol bo‘ladi.
 
- 
oquvchan, 
bu sinfdagi tog‘ jinslarida minyeral zarralar suv ta’sirida bir-
biridan ajraladi. SHuningdek bu tog‘ jinslari suv bilan to‘yinganda o‘z joyini turli 
ko‘rinishlarda o‘zgartirish qobiliyatiga ega. Bunday tog‘ jinslariga suv bilan 
to‘yingan qumlar (suyuq qum), loy yoki suglinkalar misol bo‘ladi.
Tog‘ jinslarining petrografik xususiyatlari.
 
Tog‘ jinslarining xossalari ularning tarkibi va tuzulishiga bog‘liq. Tog‘ jinslari 
miryerallardan tashkil topadi. Bizga tabiatdagi 3000 ga yaqin miyerallar ma’lum. 
Biroq tog‘ jinslari tarkibidagi faqatgina 20 dan ortiq bo‘lgan tog‘ jinsi hosil qiluvchi 
minyeral deb ataluvchi va yer qobig‘ida ko‘proq tarqalgan minyerallargina muhim 
ahamiyatga ega.
Minyerallar odatda kimyoviy guruhlari bo‘yicha quyidagi tartibda ajratiladi: 
1.
Sof tug‘ma elementlar (oltin Au, kumush Ag, mishyak As, oltingugurt S, 
surma Sb, olmos C va boshqalar) 
2.
Sulfidlar (xalkozin Cu
2
S, sfalyerit ZnS, kinovar HgS, pirit FeS
2
va 
boshqalar) 

---

3.
Oksidlar (kuprit Cu
2
O, korund Al
2
O
3
, gematit Fe
2
O
3
, kvars SiO
2
va 
boshqalar) 
4.
Silikatlar (olivin (Mg,Fe)
2
[SiO
4
]; talk Mg
3
(OH)
2
Si
4
O
10
; muskovit 
KAl
2
(OH,F)
2
[AlSi
3
O
10
]; 
biotit 
K(Fe,Mg)
3
(OH,F)
2
[AlSi
3
O
10
]; 
syerpentin 
Mg
6
(OH)
8
[Si
4
O
10
]; kaolinit Al
4
(OH)
8
[Si
4
O
10
]; kaliyli dala shpati K[AlSi
3
O
8
] va 
boshqalar). 
5.
Kislota tuzlari – sulfatlar (angidrit CaSO
4
; barit BaSO
4
), volframatlar 
(sheelit CaWO
4
), karbonatlar (kalsit CaCO
3
). 
6.
Galoid birikmalar (flyuorit CaF
2
; galit NaCl; silvin KCl). 
Minyeralogik tarkibi bo‘yicha tog‘ jinslari bir minyeralli va ko‘p minyeralli 
turlarga bo‘linadi. Bir minyeralli tog‘ jinslariga qumtosh, ohaktosh, marmar, gips 
va boshqalar misol bo‘ladi. Ko‘pchilik tog‘ jinslari ikkinchi turga mansub bo‘ladi.
Jins hosil qiluvchi minyerallarni ularning mexanik xususiyatlariga tegishli 
bo‘lgan, shuningdek turli ta’sir doirasi bo‘yicha bir nechta asosiy guruhlarga 
bo‘lish mumkin:
a) kvarsli minyerallar - kvars, kremen, xalsedon va boshqalar; 
b) silikatli minyerallar – dala shpati, amfibol, piroksen, slyuda va boshqalar; 
v) karbonatli va loyli suv shimuvchi minyerallar - kalsit, dolomit, kaolinit va 
boshqalar; 
g) engil yeriydigan minyerallar - gips, galit, silvin va boshqalar. 
Kvarsli tog‘ jinslari (toshli qumtoshlar, kvarsitlar) eng katta mustahkamlik va 
egiluvchanlikka ega. Silikatli tog‘ jinslari yuqori mustahkamlikga ega. Biroq slyudali 
minyerallar tarkibi ortishi bilan mustahkamlik ko‘rsatkichi kamayadi. Tog‘ jinsida 
loyli va engil yeruvchan minyerallarning mavjudligi uning mustahkamligi va 
elastikligini keskin kamaytiradi. 
Tog‘ jinslarining tuzulishiga uning o‘lchamlari, shakli, tarkibidagi minyeral 
zarralarning birikib o‘sishi va o‘zaro joylashish qobiliyati kiradi. Tog‘ jinslari 
tuzulishining asosiy omillaridan biri uning