To ‘zitgich teshigi; ignali ко ‘tarish uchun bosim kuchini hosil qiluvchi

330

---

11-BOB. DVIGATELLARNING UCHQUN BILAN 0 ‘T
OLDIRISH TIZIMI
Elektr uchquni yordamida dvigatelning yondirib yuborish 
tizimining vazifasi (keyinchalik “yondirish” tizimi, deb ataymiz) 
silindming ichidagi ishchi aralashmani ishonchli va belgilangan 
vaqtda yondirib yuborish bilan dvigatellami yurgizib yuborish va 
boshqa rejimlarda ishlashini ta’minlashdir.
Bu uslub faqat uchqun yordamida alangalanadigan dvigatellarda 
qoilaniladi.
Uchqun silindr ichidagi katta bosim ostida silindrlar kallagiga 
o‘matilgan chaqmoqlami ikkita, bir-biri bilan izolyatsiya qilingan 
elektrodlari orasida katta miqdordagi kuchlanish ostida paydo 
boiadi. Bu kuchlanish 16...20kV atrofida boiadi.
Avtotraktor dvigatellarida energiya manbayi boiib, gene- 
ratorlar, akkumulyator batareyasi hisoblanadi. Akkumulyator 
batareyasi yurayotgan va tinch turgan paytida ham elektr energiyasi 
bilan iste’molchilami ta’minlab turadi.
Uchqun energiyasi quwatining ko‘p boiishligiga elektrodlar 
orasidagi masofa, elektrodlaming shakli va silindming ichidagi 
harorat va bosimga, aralashmaning tarkibiga ko‘p jihatdan bogiiq. 
Uchqunning kuchi (quwati) silindming ichidagi muhitni teshib o‘ta 
olish darajasida boiishi kerak. Silindming ichidagi bosimga, 
uchqunning kuchi to‘g‘ri bogiangan.
Shulami hisobga olib elektrodlar orasidagi masofa 0,6...0,9 mm, 
tranzistorli tizimda esa 1... 1,2 mm atrofida boiadi.
Dvigatelning quw at va yonilgi samaradorligi, shuningdek 
buzilmasdan va uzoq muddat ishlashiga, ishchi aralashmaning 
ishonchli va o‘z vaqtida yondirilishi muhim hisoblanadi.
Ishchi aralashmaning ishonchli yondirilishi esa yondirish tizi­
mining tez ishlashiga va chaqmoqning kirlanishga sezgirligi bilan 
ham belgilanadi.
Tez va kirlanishga sezgirligini nisbatan pastligi bo‘yicha 
kontaktsiz tranzistorli o‘t oldirish usuli afzalroq.
331

---

Batareyali yondirish tizimida esa tezlik pastroq va kirlanishga 
sezgirlik yuqoriroq.
Dvigatel quwatining ko‘p bo‘lishi, yonilg‘i sarfining kam 
bo‘lishi, uchqun berilishini ilgarilanish burchagini to‘g‘ri belgi- 
lanishiga bogliq. Bu parametmi doimiy me’yoriy qiymatini ushlab 
turishda zamonaviy avtomobillarda moslashuvchi dasturli valning 
elektron boshqarish tizimini qo‘llanilishi muhim ahamiyatga ega 
bo‘lib qolgan. Bu dasturda tirsakli valning aylanish chastotasi va 
karbyuratordagi aralashma hosil qilish kamerasidagi siyraklanish 
doimiy hisobga olinib boriladi. Uning boshqa afzalliklari ko‘p 
bo‘lgani uchun ham hozirda bu tizim keng qo‘llanilmoqda.
Yaqin yillargacha ham batareyali o‘t oldirish tizimi keng qo‘l- 
lanilib kelinayotgan edi. Bu tizim sodda, o‘rganish va ta’mirlashga 
qulay hisoblanadi. Bu tizimga kiruvchi qurilmalar 
ulaming 
vazifalari, o‘t oldirishni yangi tizimlarida ham mavjud, lekin 
ishlash prinsiplarida farq qiluvchi qurilmalar bilan almashtirilgan.
0 ‘t oldirish tizimlarini quyidagi xillari bor:
-batareyali o‘t oldirish tizimi;
- o‘t oldirishning tiristorli tizimi;
- o‘t oldirishning kontakt-tranzistorli tizimi;
- o‘t oldirishning kontaktsiz tranzistorli tizimi.