To ‘zitgich teshigi; ignali ко ‘tarish uchun bosim kuchini hosil qiluvchi

11.1. Batareyali o‘t oldirish tizimi
Bu tizim shu kunlargacha ishlatib kelingan tizimlardan biri. 
Avtomobil haydovchilariga bu tizimning tuzilishi, har bir qismining 
vazifasi, ulaming tashqi ko‘rinishigacha yaqin bo‘lib qolgan desak 
xato boimaydi.
Agar ulaming tuzilishi, har bir qismining vazifasini bayon 
qilsak, eskirib qolgan tizimni bayon qilish shartmidi yoki shu eski 
tizimga qaytish targ‘ibot qilinmoqda, deb tushunmaslik kerak. Agar 
shu tizimning tuzilishi va asosiy qismlarining vazifalarini yaxshi 
tushunib olsak, zamonaviy tizimlami, birinchidan, tushunishimiz 
oson boiadi, ikkinchidan, zamonaviy tizimning shu nomdagi qismi 
bilan solishtirishimiz natijasida tuzilishi va ishlash prinsipidagi 
farqlami sezishimiz oson bo‘ladi. Quyida to‘rt silindrli dvigatelning 
batareyali o‘t oldirish tizimining sxemasi keltirilgan, 11.1-rasm.
332

---

1 - uzgich richagi; 2 - q o ‘z g ‘aluvchikontakt; 3 - q o ‘z g ‘almas kontakt; 4 - mushtcha;
5 - kondensator;
7
,15 va 18 - tok о ‘tkazgichlar simlari; 8 - akkumulyatorni ulagichi;
9 - rezistor; 1 0 - birlamchi chulg‘am; 1 1 - ikkilamchi chulg‘am; 1 2 - o ‘t oldirish
g'altagi; 13 - galtakningo'zagi; 1 4 - o ‘t oldirish kaliti; 1 6 - taqsimlagich; 1 7 -elek -
trodlar; 1 9 - uchqun chaqmog
7
;
20 - rotor tok о ‘tkazish plastinasi bilan; 21 - akku­
mulyator batareyasi; 22 - ampermetr.
11.1-rasm. To‘rt silindrli dvigatelning batareyali o‘t oldirish
sxemasi.
Bu tizim quyidagi qismlardan iborat: o‘zgarmas tok manbayi 
boigan akkumulyator 21 (yoki generator), o‘t oldirish g‘altagi 12, 
uzgich taqsimlagich 16, kondensator 6, o‘t oldirish chaqmogi 19, 
rezistor 9, o‘t oldirish kaliti 14, past va yuqori kuchlanishli simlar. Bu 
tizim bir simli boiib, energiya manbayini iste’molchilar bilan ulaydi. 
Ikkinchi sim detallar asosini bir-biriga ulaydi va massa hisoblanadi.
0 ‘t oldirish ulangan holatida uzgich kontakti 5 bekiladi, past 
kuchlanishli tok akkumulyator batareyasi 21 dan (yoki generatordan) 
quyidagicha o‘tadi: akkumulyator batareyasi 21 ni 
zanjiri - am­
permetr 22, o‘t oldirishni ulagichi 8, rezistor 9, o‘t oldirish g‘altagi 
12 ni birlamchi chulg‘ami 10, qo‘zg‘aluvchi kontakt 2, qo‘zg‘almas 
kontakt 3, massa-akkumulyatoming 
zanjiriga o‘tadi. Past kuchla­
nishli tok birlamchi chulg‘am 10 atrofida magnit maydonini hosil 
qiladi. Mushtcha 4 aylanib, uzgich 5 ning richagi 1 ni ko‘targanda, 
kontaktlar 2 va 3 ajraladi, undan o‘tayotgan past kuchlanishli tok 
uziladi va birlamchi chulg‘am atrofidagi magnit maydoni yo‘qoladi.
333

---

Yo‘qolayotgan magnit oqimi birlamchi va ikkilamchi chulg‘am- 
lar o‘ramlarini, o‘zak 13 ni va tashqi simlarini kesib o‘tadi va birlamchi 
chulg‘amda uzinduksiya E.Yu.K. ni induksiyalaydi, ikkinchi chulg‘am- 
da esa o‘zaro induksiya E.Yu.K.ni (16...22 kV) induksiyalaydi. Bu 
kuchlanish chaqmoq elektrodlari orasida ishonchli uchqunli razryad 
qilishi uchun yetarli bo‘ladi, natijada o‘t oldirish zanjiridan yuqori 
kuchlanishli elektr toki o‘tadi. Bu tokni har bir silindr chaqmoqlariga 
silindrlami ishlash ketma-ketligiga mos ravishda, kerakli vaqtda yetka- 
zib berish uchun qurilmalar mavjud. Ulaming vazifalari quyidagilar.