|
\ barcha muammolarini davlat zimmasiga yuklash hamda davlatning
|
nimalarga qodirligini chetdan kuzatib turish oxir-oqibat iqtisodiy
'
tanazzulga olib keldi. Zero, “qayta qurish”gacha bo'lgan davrda davlatning
•
qo'lida mavjud moddiy ne’matlaming 90% dan ko'prog'ining to'planib
I
qolishi iqtisodiy munosabatlaming turg'unlashuviga sabab bo'Iganligi
achchiq haqiqatdir. Bundan tashqari, mulkning davlat ixtiyorida
markazlashuvi xo'jasizlikka, uning talon-taroj qilinishiga, ko'paytirish
o'miga o'zlashtirishga uchradi. Shu bilan birga, mulkka nisbatan qat’iy
belgilangan “meniki”, “o'zganiki” tushunchalarining yo'qotilishi va
buning o'miga “bizniki”,
“hammaniki”,
demak,
“meniki” yoki
“hammaniki, shuning uchun ham meniki emas”, - degan qarashlaming
paydo bo'lishi mulkchilik munosabatlarining tubdan izdan chiqishiga olib
keldi. Bu holatlar mulkni davlat qo'lida bunday darajada (sobiq Ittifoqda
bo'lgani kabi) to'planishining iqtisodiyot uchun, kishilaming mulkka
bo'lgan munosabatlari uchun salbiy ta’sir ko'rsatishi bilan birga, iqtisodiy
rivojlanishning to'xtab qolishiga, turg'un bo'lishiga ham olib keldi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib,
mustaqilligimizning
dastlabki
yillaridanoq Respublikamizda mulk islohoti o'tkazish zaruriyati yuzaga
keldi. Bu islohotning asosiy maqsadlaridan biri davlatning qo'lida
to'planib qolgan mol-mulk (umummilliy boyliklami yoxud jamiyatga
tegishli moddiy ne’matlaming deyarli hammasi hisoblangan mol-mulk) ni
ijtimoiy-iqtisodiy-huquqiy munosabatlaming boshqa subyektlari o'rtasida
1 Рахманкулов X. Законодательные источники гражданского права РУз и задача по их совершенствование /
Бозор иктисодиёти шароитида савдо муносабатларини лукуций таъминлаш муаммолари мавэусидаги
конференция материаллари туплами. -Тошкент: ТДЮИ, 2004. -10 6.
119
qayta taqsimlash edi. Zero, davlat mulkini davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirish ko‘p ukladli bozor iqtisodiyotini shakllantirishda muhim
o ‘rin tutishi kerak1 ekanligi ayni haqiqatdir.
Ana shu maqsadda dastlab 1990-yil 31-oktyabrda “0 ‘zbekiston
Respublikasida mulkchilik to ‘g ‘risida”2gi qonun, 1991-yil 19-noyabrda
“Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g ‘risida”3gi qonunlar
qabul qilindi4. Agar “Mulkchilik to‘g ‘risida”gi qonunda mulkning xususiy
mulk, shirkat (jamoa) mulki, ma’muriy-hududiy tuzilmalaming mulkidan
(kommunal mulkdan) iborat davlat mulki, boshqa davlatiar hamda xalqaro
tashkilotlar, yuridik va jismoniy shaxslarining mulki5 kabi shakllari
ko‘rsatilishi orqali mulkni davlat tasarrufidan chiqarishning huquqiy
zamini
yaratilgan
bo‘Isa,
“Davlat
tasarrufidan
chiqarish
va
xususiylashtirish to‘g ‘risida”gi qonunda bu jarayonning huquqiy asoslari,
davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni amalga oshirishning
usul va vositalari mustahkamlandi.
Ushbu qonunga muvofiq, davlat tasarrufidan chiqarish - davlat
korxonalarini va tashkilotlarini xo'jalik shirkatlari va jamiyatlariga,
davlatga qarashli mulk bo‘lmaydigan boshqa korxonalar hamda
tashkilotlarga aylantirishdir.
Xususiylashtirish - jismoniy shaxslaming va davlatga taalluqli
bo'lmagan yuridik shaxslaming ommaviy mulk obyektlarini yoki davlat
aksiyali jamiyatlarining aksiyalarini davlatdan sotib olishdir6.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish nafaqat bir ijtimoiy-siyosiy
tuzumdan ikkinchisiga o ‘tganda kuzatiladi, balki doimiy ravishda amalga
oshirilishi lozim bo'lgan jarayon hisoblanadi. Hozirgi kunda mulkni
xususiylashtirish nafaqat sobiq Ittifoq Respublikalarida, balki iqtisodiy
jihatdan rivojlangan va rivojlanayotgan Buyuk Britaniya, Fransiya,
Yaponiya, Filippin singari mamlakatlarda ham amalga oshirilmoqda. Bu
1 Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T .l. -Toshkent: O’zbekiston, 1996. -72 b.
2 O ’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi, 1990 yil, №30-31, 371-modda.
3 O ’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi, 1992 yil, №1, 43-modda.
4 Aslida mulkiy islohotlar Respublikamizda bundan-da avvalroq, aniqrog’i, o’tgan asrimizning 80-yillari ohirlaridanoq
boshlangan edi. 1989 yil 15 avgustda O’zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti, O’zbekiston SSR Oliy Soveti
Prezidiumi va O’zbekiston SSR Ministrlar Sovetining “Kolxozchilar, sovxozlaming ishchilari, grajdanlaming shahsiy
yordamchi ho' jaliklarini va yakka tartibda uy-joy quriiishini yanada rivojlantirish to ’g ’risida” qo’shma qarori (//Qishloq
haqiqati. 1989 yil 17 avgust) qabul qilingan, unda yuqoridagi hududlarda istiqomat qiluvchi fuqarolarga sharoitdan
kelib chiqib, 0,25 gektargacha tomorqa uchastkasi ajratish haqida norma belgilangan edi. Ehtimol, fuqarolarimizda
mulkka (ya’ni, er misolida) nisbatan egamenlik his-tuyg’usi o’sha palladan boshlangan bo’lsa, ajab emas. Muhimi va
favqulodda ahamiyatlisi - bu qaroming sobiq Ittifoq hali hukm surib turgan paytda qabul qilinganligidir. Ushbu
qaroming tarixiy, siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy ahamiyati xususida tarihchilar, tadqiqotchilar hali ko’p yozsalar kerak.
O’zbekiston Respublikasining 1993-yil 7-maydagi qonuniga muvofiq kiritilgan qo’shimcha va o’zgartirishlarga
muvofiq.
6 O’zbekiston Respublikasining 1997-yil 26-dekabrdagi qonuniga muvofiq kiritilgan qo’shimcha va o ’zgartirishlarga
muvofiq.
120
hoi ayniqsa, iqtisodiyotda davlat sektorining salmog‘i ancha yuqori
boigan mamlakatlarda bozor munosabatlarini rivojlantirishga xos tabiiy
I jarayondir. Davlat iqtisodiyotning ko'pincha iqtisodiy jihatdan samarasiz
boigan, biroq butun mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotida muhim rol
o'ynaydigan ayrim sektorlarini, ayrim korxonalami qo'llab-quvvatlashi
hamda ulami saqlab turish va mablag' bilan ta’minlash vazifalarini o'z
zimmasiga olishi kerak. Ular iqtisodiy jihatdan mustahkamlanib, barqaror
| ishlay boshlagach, xususiy mulk qilib beriladi1.
f
Darhaqiqat, davlat mulkini xususiylashtirish orqali mulkchilik
Do'stlaringiz bilan baham: |
