To sh k en t davlat yu ridik in stitu ti

Qonunning  21.12.2007-yil  tahririda)
 
91-94- 
moddalarida 
(Qonunning  26.12.1997-yil,  30.08.2003-yil  tahrirlarida) 
jamiyatning  tuzilishidan  manfaatdorlik  bo'lgan  bitimlar  orqali  AJ  mol- 
mulkini  tasarruf  etish  vakolatiga  ega  organlar  va  tasarruf  etish  tartibi 
belgilab qo'yilgan.
Qonunlarda  ayrim  xo'jalik  yurituvchi  subyektlar  mol-mulkini 
tasarruf  qilish  tartibi  va  bu  vakolatlar  turli  organlar  o'rtasida  bejiz 
taqsimlab qo'yilmagan. Bunday xo'jalik yurituvchi subyektlaming:
-  birinchidan,  manfaatlarini  to'laqonli  va  aniq  belgilab  olishga 
imkon beradi;
-  ikkinchidan,  tasarruf  qilish  vakolati  berilgan  organ  xususiy 
mulkdor  bo'lgan  xo'jalik  yurituvchi  subyekt  xohish  va  erkini  o'zida 
ko'proq ifoda etadi;
-  uchinchidan,  bunday  tartib  xo'jalik  yurituvchi  subyekt  mol- 
mulkidan samaraliroq foydalanishni ta’minlaydi;
-  to'rtinchidan,  xo'jalik  jamiyatlari  va  shirkatlari  faoliyatini 
boshqarishda korporativ boshqarish tizimini joriy etishga xizmat qiladi;
Afsuski  ushbu  normalar  amaliyotda  to'laqonli  ishlamayapti.  Ko'p 
hollarda ijro  organi rahbari  mol-mulkni  tasarruf etish  masalasini,  garchi u 
boshqa kollegial organ vakolatiga berilgan bo'lsa ham, yakka o'zi hal etadi 
va  bayonnomalami  sohtalashtiradi.  Aksiyadorlaming  barchasi  o'z 
huquqlaridan to‘la foydalanmaydi.
Boshqa jihatdan  olganda  ayrim  mahalliy  davlat  hokimiyat  va  idora 
organlari  tomonidan  xususiy  mulkka  asoslangan  xo'jalik  yurituvchi 
subyektlar  mol-mulkini  tasarruf  qilishga  g'ayriqonuniy  ravishda  va 
o'zboshimchalik bilan aralashuvi holatlariga barham berilmagan.  Kundalik 
hayotda  bundan  aksiyadorlik  jamiyatlari,  fermer  va  shirkat  xo'jaliklari 
ko'p jabr ko'rmoqdalar.  Ba’zi, tuman va shahar hokimliklari ulami o'ziga 
bo'ysunuvchi  tuzilma  sifatida  qarash  hollari  uchraydi.  Deyarli  barcha 
xo'jalik  yurituvchi  subyektlar  majburiy  ravishda  xayriya  faoliyatiga  jalb 
etilishdan jabr ko'rmoqdalar deb aytish mumkin.
1999-yil  14-aprelda  qabul  qilingan  va  O'zbekiston  Respublikasi 
Oliy  Majlisining  2000-yil  25-maydagi  №70-II-sonli  Qarori  bilan  o'z 
kuchini  yo'qotgan  “Tadbirkorlik  va  tadbirkorlar  faoliyatining  kafolatlari 
to‘g ‘risida”1gi  Qonunda  xayriya  faoliyati  bilan  shug'ullanish  tadbirkorlik 
subyektlarining huquqi ekanligi ko'rsatilgan edi.  Biroq 2000-yil 25-mayda 
qabul 
qilingan 
“Tadbirkorlik 
faoliyati 
erkinligining 
kafolatlari
1 O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi,  1999 yil, № 5 .106-modda.
62

---

to'g'risida’^gi  Qonunda  tadbirkorlar  huquqlari  tizimida  bu  nazarda 
tutilmadi. Amaliyotda esa bundan tadbirkorlik subyektlari xayriya faoliyati 
bilan  shug‘ullanish  ulaming  majburiyati  sifatida  qarashmoqdalar.  Shu 
sababli  ham,  yuqoridagi  Qonunga  qo'shimcha  kiritib,  xayriya  faoliyati 
bilan  shug'ullanish  tadbirkorlik  subyektining  huquqi  ekanligi,  bunday 
faoliyat 
bilan 
shug'ullanishga 
majburlashga 
yo‘l 
qo'yilmasligi, 
shuningdek,  ish  haqidan,  byudjet  oldidagi  majburiy  to'lovlardan, 
kreditorlari  oldida  qarzlari  bo'lgan  tadbirkorlik  subyektlari  xayriya 
faoliyati uchun mablag‘lar ajratishi ta’qiqlanishi belgilab qo'yilishi lozim.
Xususiy  mulkdor  o‘z  mol-mulklarini  o‘z  manfaatlarini  ko‘zlab,  o ‘z 
xohishiga  ko‘ra  va  erkin  ravishda  tasarmf  qilishning  qonuniy  va  amaliy 
imkoniyatlari qat’iy ta’minlanishi shart.
Mulkdoming  navbatdagi  vakolati  u  tomonidan  o ‘zining  mulk 
huquqini  kim  tomonidan  bo'lmasin,  har  qanday  buzishni  bartaraf etishni 
talab  qilish  huquqi  hisoblanadi.  Ma’lumki,  mulkdoming  huquqlari 
samarali  himoya  qilinishdan  butun  jamiyat  manfaatdor.  Davlat  mulkiy 
munosabatlaming  barqarorligini,  mulkdor  huquqlarini  har  tomonlama 
himoya  qilinishini  kafolatlaydi.  Mulk  huquqini  himoya  qilishda  huquq 
tartibot  tizimi  va huquq  tizimi,  uning  barcha  sohalari  asosiy rol  o ‘ynaydi. 
Mulk  huquqiga  nisbatan  har  qanday  tajovuzlar jinoyat  qonunchiligi  bilan 
(o‘g‘rilik,  talonchilik,  bosqinchilik,  firibgarlik,  har  xil  boshqa  talon- 
tarojlar),  ma’muriy  qonunchilik  bilan  har  tomonlama  qat’iy  muhofaza 
ostiga olingan.
Fuqarolik  qonunlarida  mulk  huquqini  himoya  qilishda  fuqarolik- 
huquqiy  vositalari  tizimi  belgilab  qo'yilgan.  Ayniqsa  bunda  mulk 
daxlsizligi tamoyili muhim ahamiyatga ega.  FKning  166-moddasiga ko‘ra 
mulk  daxlsizdir  va  qonun  bilan  qo‘riqlanadi.  Mulkning  daxlsizligi 
mulkdorga  qarshi  turgan  barcha  subyektlaming  mulk  huquqini  buzishdan 
o‘zlarini  saqlashlaridan  iborat.  Mulkdoming  mol-mulkini  olib  qo‘yishga, 
shuningdek,  uning  huquqlarini  cheklashga  faqat  qonunlarda  nazarda 
tutilgan hollardagina yo‘l qo'yiladi.
Qonunlarda  mulk  huquqini  bekor  boiishining  barcha  asoslari 
(mulkdoming  majburiyatlari  bo'yicha  undiruv  mol-mulkka  qaratilganda, 
musodara,  rekvizitsiya,  natsionalizatsiya)  va  tartibi  qonunlarda  belgilab 
qo'yilgani bu borada o'zboshimchaliklar bo'lishini istisno etadi.
FKning  19-bobi  mulk  huquqini  va  boshqa  ashyoviy  huquqlami 
himoya  qilishga  bag'ishlangan.  Unda  mulk  huquqini  himoya  qilishning