To sh k en t davlat yu ridik in stitu ti

1. Xususiy mulk huquqining tushunchasi, mazmuni va ahamiyati
Yaqin  o ‘tmishimizdan  m a’lumki,  sho‘ro  zamonlarida  tuzumning 
iqtisodiy  negizini  sotsialistik mulk  tashkil qilib,  u  ustuvor xususiyatga ega 
edi.  Fuqarolaming  xususiy  mulki  alohida  shaklda  bo‘lmasdan,  sotsialistik 
mulkdan  tashkil  topadigan  mulkning  bir  ko ‘rinishi  deb  qaralib  kelindi. 
Fuqarolar  mulki  obyektlari  chegaralangan  edi.  Chunki  fuqarolar  mulki 
uning  shaxsiy  ehtiyojini ta’minlashga qaratilgan  “shaxsiy mulkdan iborat” 
deb  belgilangan  edi.  Mulkdor  bo ‘lish  haqida  esa,  tasavvur  ham  qilib 
bo im as edi.
Bozor  iqtisodiyotiga  o ‘tish  va  huquqiy  davlat  qurish  ijtimoiy 
munosabatlaming huquqiy asoslarini qayta к о ‘rib chiqishni taqazo etdi.  Bu 
iqtisodiy  islohotlar mulkchilik munosabatlari  bilan bog'liq  bo'lib,  u  1990- 
yil  31-oktyabrda  qabul  qilingan  “0 ‘zbekiston  Respublikasida  mulkchilik 
to ‘g ‘risida”1gi  qonun  va  unga  kiritilgan  bir  qator  o'zgarishlarga  asosan 
belgilandi.
1  O’zbekiston  Respublikasining  “O’zbekiston  Respublikasida  Mulkchilik  to,g’risida”gi  qonuni  //  O ’zbekiston
Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi,  1990 yil, №31-33, 371-modda.
19

---

Bu  Respublika  tarixida  mulk  haqidagi  birinchi  yaxlit  qonun  edi. 
Ushbu  qonun  o ‘z  davri  uchun  o ‘ta muhim,  progressiv  ahamiyatga  ega  edi 
(keyinchalik  mulkiy  munosabatlaming  ayrim  jihatlari  0 ‘zbekiston 
Respublikasining  Fuqarolik  kodeksida  ham  normalandi).  Har  bir  davlat, 
jamiyat  va  ayni  vaqtda  oila,  fuqaro  uchun  ham  mulk  birinchi  moddiy 
manba  hisoblanadi.  Mulkchilik  masalasining  ijobiy  hal  qilinishi,  ayniqsa, 
tegishli qonun hujjatining qabul qilinishi sohadagi bo‘shliqni to‘ldirdi.
Darhaqiqat,  boz6r  iqtisodiyoti  sharoitida  xususiy  mulk  obyektlari 
doirasi  ham  tabiiy  ravishda  kengayib  boradi.  0 ‘zbekiston  Respublikasi 
Fuqarolik  kodeksining  amalga  kiritilishi  fuqarolar  xususiy  mulk 
huquqining  qonuniy  asoslarini belgilab berdi.  Unda mulk  shakllariga ham 
aniqlik  kiritildi.  Jumladan,  fuqarolaming  mulki  “xususiy  mulk”  deb 
belgilanishi  diqqatga  sazovordir.  Xususiy  mulk  bozor  munosabatlarining 
tarkib  topishi  va  rivojlanishida,  uning  uchun  zarur  b o‘lgan  shart- 
sharoitlami  yaratishda,  bu  munosabatlarda  qatnashuvchi  taraflaming 
huquq va majburiyatlarini belgiiashda,  ulaming xatti harakatlarini tartibga 
solishda  hamda  qonuniy  manfaatlarini  muhofaza  qilish  uchun  zarur 
bo'lgan  huquqiy  kafolatlar  va  choralami  belgiiashda  o ‘ziga  xos  muhim 
ahamiyatga ega.
Xususiy  mulk tashkil topmasdan turib,  bozor munosabatlariga  o ‘tish 
haqida har qanday fikrlar xom hayoldir1. Mamlakatimizda xususiy mulk va 
uning  asosida  vujudga  keladigan  munosabatlar,  u  bilan  bog‘liq 
munosabatlami huquqiy  tartibga  solish,  ulami  ishlab  chiqishda bir qancha 
murakkab  muammolami  to ‘g ‘ri  va  izchil  hal  etish  muhim  ahamiyat  kasb 
etadi.
Mustaqillikning  dastlabki  kunlaridanoq,  0 ‘zbekiston  kuchh  huquqiy 
demokratik davlat,  fuqarolik jamiyati qurishni, bozor munosabatlari  orqali 
mustahkam moddiy  zaminni  shakllantirishni  va haqiqiy mulkdorlar sinfini 
vujudga  keltirishni  maqsad  qildi.  Shubhasiz,  “bozor  munosabatlariga 
o ‘tishning  asosiy  sharti  k o ‘p  ukladli  iqtisodiyotni  va  raqobatlashish 
muhitini  shakllantirshning  huquqiy,  tashkiliy  shart-sharoitlarini  vujudga 
keltirishdan  iborat”2  edi.  “Shu  sababli  iqtisodiy  islohotlar  birinchi 
bosqichining  g ‘oyat muhim vazifasi davlat mulki monopolizimini tugatish 
va  bu  mulkni  xususiylashtirish  hisobiga  k o ‘p  ukladli  iqtisodiyotni  real 
shakllantirishdan iborat”3 bo‘ldi.
0 ‘zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasida  “Xususiy  mulk  boshqa 
mulk  shakllari  kabi  daxlsiz  va  davlat  himoyasidadir.  Mulkdor  faqat
1 H.R.Rahmonqulov, B.A.Ishonov. Fuqarolik holadning yangi talqini // Xalq so’zi,  1993-yil 25-noyabr.
2 Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlami chuqurlashtirish yo’lida. -Toshkent: O ’zbekiston,  1995. -45 b.
3 O’sha asarda. -B.45-46.
20

---

qonunda  nazarda  tutilgan  hollarda  va  tartibdagina  mulkdan  mahrum 
etilishi  mumkin”  deb  ko‘rsatilgan  (53-modda,  2-qism).  Xususiy  mulkning 
Asosiy qonunda mustahkamlanishi, uning iqtisodiy bozor munosabatlarida 
huquqiy  tartibga  solinishini  belgilaydi  hamda  uni  boshqa  mulk  shakllari 
bilan teng sharoitlarda himoya qilinishini kafolatlaydi.
Xususiy  mulk  haqida  juda  k o ‘plab  sivilist  olimlar  tadqiqot  olib 
borganlar.  Shu  o ‘rinda  xususiy  mulk  o ‘zi  nima?  -   degan  savol  tug'ilishi 
tabiiy  holdir.  Amaldagi  fuqarolik  qonunchiligiga  tayangan  holda,  xususiy 
mulk 
xususiy 
shaxslarga 
tegishli 
bo‘lgan, 
har 
xil 
asoslarda 
o'zlashtiriladigan mol-mulklar deb tushunish mumkin bo'ladi.
Mol-mulk  atamasi  cheklangan  holda,  tor  m a’noda  sharh  qilingan 
taqdirda  faqat  m a’lum 
shaxsga  tegishli 
mulkiy  huquqlarlaming 
aktivlarinigina (mulkni talab qilish huquqlarinigina)  o 'z ichiga oladi.  Agar 
“mol-mulk” 
atamasi  keng  m a’noda  sharhlansa, 
shaxsning 
faqat 
huquqlarigina,  ya’ni  aktivigina  nazarda  tutilmay,  balki  uning  uchinchi 
shaxs oldida bo'lgan majburiyatlari, ya’ni passivi ham nazarda tutiladi.
Xususiy  mulk  huquqining  subyektlari  fuqarolar  va  nodavlat  yuridik 
shaxslardir  (xususiy  korxonalar,  xo'jalik  shirkatlari  va  jamiyatlari, 
kooperativlar, jamoat birlashmalari, ijtimoiy fond kabilar).
Moddiy  boyliklami  yakka  tartibda  o'zlashtirish  har  xil  iqtisodiy 
munosabatlar  natijasida  amalga  oshirilishi  mumkin.  Birinchidan,  ishlab 
chiqarish  natijasida,  ya’ni  o'zining  yoki  shirkat  egaligidagi  ishlab 
chiqarish  vositalaridan  foydalanib  ishlab  chiqarilgan  mahsulotlami 
egallash 
(o'zlashtirish): 
ikkinchidan, 
mulkdoming  bevosita  ishlab 
chiqarish  jarayonida  ishtirok  etmasdan,  ishlab  chiqarish  vositalaridan 
foydalanishda  yollanma  mehnatni  jalb  etish  natijasida  ishlab  chiqarilgan 
mahsulotlarini 
o'zlashtirishi; 
uchinchidan, 
taqsimlash 
yoki 
qayta 
taqsimlash 
jarayonida 
o'zlashtirish1 
xususiy 
mulkning 
iqtisodiy 
mazmunini beradi.
Xususiy  mulk  huquqi  haqida  ba’zi  olimlar  “xususiy  mulk  bu 
daromad  olish  maqsadida  o 'z  mol-mulkiga  egalik  qilish,  undan 
foydalanish  va  uni  tasarruf  etish  huquqidan  iboratdir”  deyishsa,  boshqa 
birlari  “xususiy  mulk  -   bu  ishlab  chiqarish  vositalarining  xususiy 
shaxslarga 
tegishli 
bo'lishligidir”, 
deb 
ko'rsatadi. 
A.S.Pashkov, 
E.A.Suxanov  va  boshqalaming  fikricha  xususiy  mulk  huquqida  yollanma 
mehnat ham o 'z aksini topishi zarar2.
1 Суханов E.A. Лекции о праве собственности. -М .: Юрид. лит.,  1991. -134 с.
2 Пашков А.С.  Собственность  и труд:  правовые  аспекты  взаимодействия // Государство  и  право.  1991.  №11.  -  
С.19-28.
21

---

Xususiy 
mulkning 
tarixiy 
mohiyatidan 
va 
hozirgi 
jahon 
mamlakatlarida  bo ‘lgan  xususiy  mulk  tushunchalaridan  kelib  chiqib, 
ulaming  ijobiy  tomonlarini  hisobga  olgan  holda  uni  qonunchiligimizga 
joriy  etdik.  Shulami  hisobga  olib  xususiy  mulk  huquqi  deb  -   xususiy 
shaxsning  (mulk  egasining)  ishlab  chiqarish  jarayonida  bevosita  va 
yollanma  mehnatni  qo'llashda  ishtirok  etishi  hamda  boshqa  asoslarda 
vujudga  keladigan  mol-mulk  munosabatlarini  tartibga  soladigan  va 
mustahkamlaydigan  huquqiy  normalar  yig‘indisi  tushuniladi.  Bu  xususiy 
mulk  huquqining  obyektiv  m a’nosini  beradi.  Ushbu  ta’rif  xususiy  mulk 
bilan  bog'liq  bo'lgan  hamma  munosabatlami  o 'z   ichiga  qamrab  olib, 
ulami  huquq  normalarida  mujassamlanganini  belgilab  beradi.  Xususiy 
mulk  egasi  o 'z   ishlab  chiqarish  vositalaridan  foydalangan  holda  ishlab 
chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etishi mumkin,  ya’ni mulkdor ishlab 
chiqarishda jismonan  qatnashib,  u  yoki bu  harakatni  amalga  oshiradi.  Bu 
uning ishchi,  texnik,  xodim mutaxassis  va boshqa xodimlardan  biri  bo'lib 
ishtirok  etishida  ko'rinadi.  Mulkdoming  bilvosita,  ya’ni  yollanma 
mehnatni jalb etish bilan ishlab chiqarishda qatnashishi deganda, o 'z ishlab 
chiqarishiga  o'zga  shaxslar  bilan  shartnoma  yoki  kelishuv  asosida 
yollanma  ishchi  kuchini  jalb  etishdi,  u  yoki  bu  vositalar  bilan  ishtirok 
etishi  tushunilib,  u  mulk  egasining  ishlab  chiqarishni  tashkil  qilishida, 
ishlab  chiqarish  vositalariga bo'lgan  egaligida  har  xil  moddiy  mablag'lar 
bilan ishtirokida ko'rinadi.
Xususiy  mulkning  boshqa  huquqiy  asoslarda  vujudga  kelishi 
deganda  fuqaroning  ijtimoiy  ishlab  chiqarishda  ishtirok  etishidan,  meros 
olish  natijasida  har  xil  bitimlar  tuzish  asosida  va  boshqa  qonun  yo'l 
qo'ygan  asoslarda vujudga keladigan  mol-mulklar tushuniladi.  Bu  mulkiy 
munosabatlami  tartibga  solish  va  mustahkamlash  huquq  normalarida 
mujassamlangan bo'lib, ular xususiy mulk huquqini tashkil etadi.
K.A.Ulibkinning  ta’kidlashicha,  xususiy  mulk  har  bir  fuqaroga 
yuqori  darajada  xususiy  tadbirkorlik  imkoniyatini  amalga  oshirishni, 
o'zida  mustaqillik,  tirishqoqlik,  tavakkalchilikni  namoyon  etishi  zarur. 
Bular  xususiy  mulkning  asosiy  rivojlanish  belgilari  bo'lib,  ularsiz 
taraqqiyot ham bo'lm aydi1.
Shuning  uchun  fuqarolar  o'zlarining  mavjud  imkoniyatlaridan  to'liq 
foydalanib, 
xususiy 
mulk 
rivojlanishini 
amalda 
ko'rsatmoqda. 
Shuningdek,  xususiy  mulk  insonlarda  iqtisodiy  faollik,  kuchli  qiziqish  va 
qat’iy  javobgarlik  hissini  uyg'otish  xususiyatiga  egadir.  U  iqtisodiy 
hayotni  rivojlantirishning  muhim  elementi  bo'lib,  boqimandalik  va
1 Улыбкин К.А.  Социалистическая собственность без иллюзий и догм. -М .: Высшая школа,  1990. -60 с.
22

---

iste’mol holatlariga chek q o ‘yadi.  U  xususiy  mulk egasidan to ‘g ‘ri hisob- 
kitob  qilishni,  jonbozlik  k o ‘rsatishni,  ertangi  kun  uchun  jon  kuydirishni 
talab qiladi.
Har  bir  inson  dunyoga  kelishi  bilan  ba’zi  hollarda  ona  qomidan 
boshlab  xususiy  mulk  huquqiga  ega  b o ‘ladi  va  vafot  etgunga  qadar  bu 
huquq 
undan 
ajralmaydi. 
Bu 
haqda 
O ‘zbekiston 
Respublikasi 
Konstitutsiyasida  (36-modda),  Fuqarolik  kodeksida  (577-modda)  va 
boshqa qonun hujjatlarida k o ‘rsatilishi ham buni tasdiqlaydi.
Hozirgi  individual  mulk  shakllarining  taraqqiyoti  -   xususiy  mulk 
bilan xarakterlanadi. Bunda huquqiy tartibga solish muhim ahamiyatga ega 
b o ‘lib,  u  mulkiy  munosabatlaming  tub  mohivatini  ochib  beradi.  Xususiy 
mulkni  yuridik  shaklsiz  tasavvur  etish  qiyin.  Xususiy  mulkda  muayyan 
mol-mulkning  qat’iy  kimga  tegishliligini,  boshqa  hech  kimga  tegishli 
emasligini  huquqiy  ta’minlash  zarurdir.  Shuning  uchun  birinchi  navbatda 
mol-mulkning  mulk  egasiga  qat’iy  tegishligini  huquqiy  mustahkamlash 
zarur.  Agar bu  qonunlarda k o ‘rsatilmasa biror nizo  vujudga kelsa,  uni hal 
etish  mumkin  bo'lmaydi.  Agar  bu  huquq  normalarida  o ‘z  aksini  topsa, 
mulkdoming  ixtiyoridan  tashqari  biron  yo ‘l  bilan  ular  qo ‘lidan  ketganda 
uni  talab  qilib  qaytarib  olishga  haqli  b o‘ladi.  Bunday  huquqiy  tizimning 
rivojlanishi  xususiy  rim  huquqida  dastlab  o ‘z  aksini  topgan  edi.  Unda 
birinchi  navbatda  mulkdoming  ashyoviy  huquqlarini  qat’iy  himoya  qilish 
mutlaq xarakterga ega edi1.
Fuqarolar  xususiy  mulk  huquqining  mazmuni  uning  yuqorida 
berilgan  tushunchasidan  kelib  chiqadi.  Unga  asosan  fuqarolar  xususiy 
mulki munosabatlarini huquqiy tartibga solishning asosiy vazifasi shundan 
iboratki,  u  har  bir  fuqaroning  o ‘z  mol-mulkiga  bo'lgan  huquqlarini  o ‘z 
xohishiga  ko‘ra  amalga  oshirishda  to'liq  erkinliklarga  ega  b o ‘lish  va  bu 
huquqlar  hamda  erkinliklami  qat’iy  himoya  qilish  bilan  bog‘liqdir.  Bu 
fuqarolar  xususiy  mulk  huquqining  mazmunini  va  mulkdoming  asosiy 
huquqlarining xarakterini beradi.
Fuqarolar xususiy mulk huquqining mazmunini mulk egasining mol- 
mulkka  egalik  qilish,  undan  foydalanish  va  uni  tasarruf etish  huquqlarini 
tashkil etadi.
Mulk  huquqining  mazmunini  uchta  elementi  (huquqdorlik)  tashkil 
etadi,  ular  mol-mulkka  egalik  qilish,  undan  foydalanish  va  uni  tasarruf 
etishdir.  Bunday  mulk  egasining  huquqlari  bizning  qonunchilikka  xorijiy 
yuridik odatga ko ‘ra kirib kelgan.  Huquqdorlik haqida mashhur Napoleon 
Kodeksining  554-moddasida  “Mulk  -   bu  ashyodan  imkoniyati  mutlaq
1 Новицкий И.Б. Римское частное право. -М .:  1949. -С.16-17.
23

---

darajada foydalanish va uni tasarruf etish huquqidir..,” 1, -  deb ko‘rsatilgan. 
Bunda mulk huquqining mazmuni elementlaridan  biri egalik qilish huquqi 
hisobga  olinmaydi.  Mulkdor mol-mulkka  egalik  qilmas  ekan,  o ‘z-o‘zidan 
m a’lumki,  boshqa huquqlarga ham  ega b o ‘la olmaydi.  Bunga qo'shimcha 
qilib,  1814-yili rus  yuristi  V.G.Kukolnik  “mulkdor ashyoga egalik qilishi, 
foydalanishi  va  uni  erkin  taqsimlashi  (tasarruf  etishi)  mumkin2,  -   dedi. 
Ushbu  fikr  qonunchilikda  hozirgacha  mavjud  b o ‘lib,  u  sobiq  Ittifoq 
hududida  tashkil  topgan  barcha  davlatlar  mulk  huquqining  mazmuniga 
asos qilib olingan. Bu huquqiy normalar xususiy huquqning asosini tashkil 
etgan.
Musulmon  huquqida  ham  mulk  masalasi  doimiy  diqqat  markazda 
bo'lgan.  Musulmon huquqiga k o ‘ra, mulkdorga quyidagi huquqlar tegishli 
bo‘lgan:  foydalanish  huquqi  (manfaat),  egalik  huquqi  (qabz),  daromad 
olish  huquqi  (ta’mlik)  va  tasarruf  etish  huquqlari3.  Unda  egalik  huquqi 
boshqa huquqlardan ustun turgan.
M ulkiy  munosabatlami  huquqiy  tartibga  solishning  asosiy  vazifasi 
mulkdoming  o ‘z  mol-mulkiga  nisbatan  mutlaq  mulkiy  huquqini  amalga 
oshirishni ta’minlashdan iborat.
Bozor  munosabatlari  tobora  rivojlanib  borayotgan  hozirgi  kunda 
milliy qonunchiligimiz tizimi o ‘zgardi. Hayotning har qanday sohasida tub 
iqtisodiy, ijtimoiy,  huquqiy islohotlar amalga oshirilmoqda.  Bunda mulkiy 
huquqlar  ham  o ‘zining  munosib  o'm iga  ega.  “Mulkchilik  to ‘g ‘risida”gi 
qonunning  1-moddasida  “Mulkdor  o'ziga  tegishli  mulkka  o 'z  ixtiyoriga 
ko 'ra  egalik  qiladi,  undan  foydalanadi  va  uni  tasarruf  etadi”,  -   deb 
ko'rsatilganligi diqqatga sazovordir.
Yuqoridagilarga  asoslanib,  fuqarolar  xususiy  mulk  huquqining 
mazmunini  fuqarolaming  o 'z   xohishiga  ko 'ra  o'ziga  tegishli  mol-mulkka 
xususiy  egalik  qilish,  undan  foydalanish  va  uni  tasarruf  etish  huquqlari 
tashkil  etadi.  Bu  huquq  normasi  Fuqarolik  kodeksida  ham  mustahkamlab 
qo'yilsa,  maqsadga  muvofiq  bo'lar  edi.  Bu  holatni  quyidagicha  izohlash 
mumkin:  birinchidan,  mulk  huquqining  asl  mohiyatini  ochib  beradi, 
ikkinchidan,  mulkdorda  mol-mulkka  nisbatan  xo'jayinlik  tuyg'usini 
mujassamlaydi; 
uchinchidan, 
mulkdoming 
huquqlari 
ilgari 
qonunlardagidek  qat’iy  belgilab  berilmagan  bo'lib,  u  o 'z   mol-mulkidan 
o 'z  xohishiga qarab har qanday harakatni sodir etishi mumkin.
1 Французский Гражданский кодекс 1804 года. -М .: Юрид. изд,  1941. -153 с.
2 Кукольник В. Начальные основания российского частного гражданского права. -Санкт-Петербург:  1813. -98 с.
3 Ахмеджанов У.М. Институт собственности в мусульманском праве:  Автореф.  дис.  ...канд. юрид. наук.  1963. - 
14 с.
24

---

Mulkdoming huquqlaridan biri egalik qilish  huquqi bo‘lib,  bu haqda 
yuridik adabiyotlarda bir qator fikrlar ilgari  surilgan.  Egalik qilish huquqi 
deganda, shaxsning ashyo ustidan faktik hukmronligi tushuniladi.
Birinchi  navbatda  “egallash”  va  “egalik  qilish”  terminlarining 
m a’nosiga  e’tibor  berishimiz  zarur.  “Egallash”  -   bu  tazyiq  bilan 
hukmronlik  qilib  biror  narsani  qo‘lga  kiritishdir.  Eski  qonunchilikda  bu 
so‘z  mulkdoming  huquqlaridan  biri  o ‘m ida  ishlatilgan  edi.  0 ‘sha 
davrlarda yuridik adabiyotlarda ham shu so‘z ishlatilgan.
“Egallash” so‘zini mulk egasining huquqlaridan biri sifatida qo'llash 
bu huquqning mohiyatini to ‘g ‘ri yoritmaydi.  “Egalik qilish”  so‘zi biror bir 
narsani  (mol-mulkni  qo‘lida  ushlab  turish,  saqlash  m a’nosini  beradi. 
Shuning uchun “egallash” so ‘zi o ‘m iga “egalik qilish” so ‘zi o ‘rinliroqdir.
Yuqoridagilarga  asoslanib,  egalik  qilish  huquqi  shaxslaming  mol- 
mulkni  o ‘z  qo‘llarida  ushlab  turish  imkoniyati  b o ‘lib,  uni  o 'z   x o ‘jaligi 
hisobiga  kiritadi.  Bu  tushunchani  keng  m a’noda  berilgan  b o ‘lib,  u 
mulkdoming  egalik  qilish  huquqini  to 'liq  ochib  beradi.  Bu  birinchidan, 
qonun tomonidan berilgan imkoniyatlar qaysi mol-mulklar shaxs egaligida 
bo'lishi mumkinligini belgilaydi;  ikkinchidan,  shu mol-mulklar shaxsning 
qo'lida ekanligini ko'rsatib, boshqa shaxslar unga nisbatan begona sifatida 
turishi zarur.
M ulk huquqi mazmunining elementi hisoblangan foydalanish huquqi 
doirasi bugungi kunda kengaydi. Ilgarigi qonunlarda fuqarolaming shaxsiy 
huquqlaridan  foydalanishda  yollanma  mehntani  qo'llashga  ruxsat 
berilmagan  bo'lsa,  hozirgi  amaldagi  qonunchilikda  fuqarolar  o'zlarining 
xususiy  mulk  huquqidan  foydalanishda  har  qanday  harakatni  amalga 
oshirishi  mumkinligi,  hatto  yollanma  ishchi  kuchini  jalb  etishga  ruxsat 
etilishi ko'rsatilgan.
Fuqarolar  xususiy  mulklaridan  bevosita  o'zlari  yoki  boshqa 
shaxslarga  berib  qo'yish  bilan  foydalanishi  mumkin.  Ular  bu  huquqqa 
asosan  o ‘z  mol-mulklari  asosida  xususiy  korxonalar  tashkil  etishi  ham 
mumkin.  U  korxona  muassisning  mulkidan  yuridik  shaxs  sifatida 
foydalanadi va unga shartnomada ko'rsatilgan miqdorda olingan foydadan 
foiz to ‘lab turadi.
Fuqarolar  xususiy  mulk  huquqidan  foydalanishda  mol-mulkni 
garovga  qo'yishi,  ijaraga  berishi  va  boshqa  yo'llar  bilan  uning  foydali 
xususiyatlarini  olishi  mumkin.  Bunda  mol-mulk  egasi  bo'lm agan  shaxs 
foydalanishida bo'ladi.
Qonunda  tadbirkorlik  faoliyatnii  amalga  oshirishda  fuqaro  xususiy 
mulkidan xohlagan tartibda, faqat atrof-tabiiy muhitga zarar yetkazmasligi,
25

---

boshqa fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatning huquqlarini hamda qonun 
bilan  qo'riqlanadigan  manfaatlarini  buzmasligi  sharti  bilan,  foyda  olishni 
ko‘zlab,  mulkiy  javobgarlikni  o ‘z  zimmasiga  olgan  holda  foydalanishi 
ko ‘rsatilgan.
Shuni  aytish  kerakki,  mulkdor  nafaqat  mulkiy  manfaatdorlikni 
o ‘ylashi  kerak,  balki  manfaatdorlikning  ikkinchi  tomoni  bo'lgan  mol- 
mulkni  saqlash vazifasiga ham e’tibor berm og'i zarur.  U mulkni asrash va 
ta’mirlash,  davlat  solig'ini  to'lash,  xo'jalik  yuritishda  unga  yetkazilgan 
zararlami  qoplash  uchun  qilinadigan  sarf-harajatlardan  iborat1.  U  o'z 
navbatida qonunlarda mujassamlanishi zarur.
Fuqarolar xususiy mulk huquqining  asosiy xususiyatlaridan biri mol- 
mulkdan  foydalanishda  daromad  (foyda)  olishdir.  Mulkdan  foydalanish 
tartibi to'liq mulkdoming erk-irodasiga bog'liqdir.
Ushbulardan  kelib  chiqib,  foydalanish  huquqi  -   qonunga  asoslanib, 
mulk  egasining  erk-irodasi  bilan  mol-mulk  imkoniyati  darajasida 
ekspluatatsiya  qilib,  uning  foydali  xususiyatlarini  hamda  undan  daromad 
va hosil olish tushuniladi.
Fuqarolar xususiy mulk huquqi mazmunini asosiy elementlaridan biri
-   tasarruf etish  huquqidir.  Tasarruf etish  huquqi  deb  odatda  mulkdoming 
ashyoni  yuridik  taqdirini  belgilash  imkoniyati  tushuniladi.  Bunda  mulk 
egasining  mulkni  tasarruf etishdagi  huquq  doirasi  to'liq  ko'rsatilmasa-da 
unga  to 'g 'ri  tushuncha  berilgan.  Tasarruf  etish  huquqining  mazmuni 
fuqarolar  xususiy  mulk  huquqi  mazmuni  bilan  bog'liq  bo'lib,  mol- 
mulkdan  mulkdoming  moddiy  va  m a’naviy  ehtiyojini  qondirish  uchun 
foydalaniladi.  Shuning  uchun  tasarruf  huquqi  foydalanish  huquqi  bilan 
ko'p jihatdan o'zaro bog'langandir.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, tasarruf etish huquqi mulkdoming o 'z 
ixtiyoriga  k o'ra  mol-mulkning  yuridik  taqdirini  belgilash  imkoniyati 
bo'lib,  u  soqit  qilish,  tashlab  yuborish  va  boshqa  usullarda  amalga 
oshiriladi.