Literature
1. "Experience Speaks: Overcoming Overcrowded and Under-Resourced EFL classes" by Martina
Mbayu Nana
2. Feichtner, S.B & Davis, E.A (1985). Why some groups fail: A survey of students' experiences with
learning groups. Organizational Behavioral Teaching review 58-73
3. Harmer, J. 2007. The practice of English language teaching. 4th edition
Qaraqalpaqstan
Respublikası xalıq bılımlendiriw xızmetkerlerin
qayta tayarlaw hám olardıń qánigeligin arttırıw aymaqlıq orayı
228
“Tálim sistemasında elektron tálim ortalıǵında
islewdegi mashqalalar hám sheshimler”
TIL TAMOILI VA O’QITISH USLUBI
Xolmuratov I. - QRXTXQTUMOHM “Tillarni o’qitish metodikasi” kafedrasi dotsenti,
filologiya fanlari bo’yicha falsafa doktori.
Til kishilar o’rtasidagi muhim aloqa vositasidir. Insonlar til orqali o’zaro fikr almashadilar.
Bundan tashqari til olamni idrok qilish quroli hamdir. Til tarbiya vositasi hamdir. Til estetik
vazifani ham bajaradi. Inson qalbida go’zallik, ezgulik tuyg’ulari til orqali shakllanadi.
Shuningdek, til millatlararo aloqa vositasi ham sanaladi.
Kishilar til yordamida fikr almashadilar. Til tafakkur bilan chambarchas bog’liq bo’lib, fikrni
moddiylashtiridigan, reallashtiradigan vositadir. Fikr faqat til orqali reallashadi va tilsiz fikr
mavjud bo’la olmaydi.
Tafakkur inson oliy nerv sistemasining faoliyati bo’lib, tilda o’z ifodasini topadi.
Uning moddiy qobig’i tildir. Ong amalda til shaklida mavjud. Demak, til materiallarisiz fikr
yuzaga chiqmaydi. Til bilan tafakkur bir-biri bilan bog’liq bo’lgan ajralmas birlikni tashkil
qilsa ham, ular bir xil hodisa emas. Til bilan tafakkur murakkab qarama-qarshiliqlarga boy
bo’lgan dialektik birlikni tashkil etadi.
Til fonetika, grammatika qonunlari asosida tashkil topgan material hodisa bo’lsa,
tafakkur borliqning inson miyasida aks etishining oliy shakli sifatida ideal hodisadir. Tilning
qurilish qonunlari grammatikada o’rganilsa, tafakkur qonunlari va birliklari logikada
o’rganiladi. Ularni bir-biriga qorishtirish mumkin emas.
Rus fiziologi I.P.Pavlov ikkinchi signallar sistemasi haqidagi ta’limotida insonning
fikrlash jarayonida tilning rolini ko’rsatib berdi va fikrlash til orqali amalga oshirilishi
mumkinligini isbotlab berdi. Uning tajribasiga ko’ra
i
ngliz oilasida tug’ilgan bolani
go’daklikdan o’zbek oilasida tarbiyalansa, u faqat o’zbekcha so’zlaydi, o’z ona tilini esa
bilmaydi. Lekin uning biologik belgilari, ya’ni yuz tuzilishi, sochining rangi o’zgarmasdan
qoladi. Chunki bular tabiiy hodisa sanaladi.
Boshqa bir misol: 1920 yilda Hindistonda yuz bergan voqea. Bo’rilar oilasida o’sgan
va doktor Singx tomonidan tarbiyalangan Amola va Kamola ismli qizlar taqdiri. Ular ma’lum
vaqt doktor Singx oilasida yashagan va tik yurishni, qisman so’zlashishni o’rganganlar, lekin
odamlar orasida yashashga ko’nikolmay, vafot etganlar. Bu hodisa ham tilning ijtimoiy
hodisa ekanligini ko’rsatadi.
Bobur avlodaridan bo’lgan Akbarshoh davrida bo’lgan voqea ham tilning ijtimoiy
hodisa ekanligiga bir dalildir. Akbarshoh hech qaysi tilda gapira olmagan inson yahudiy tilda
gapira oladi degan g’ayriilmiy bir gapni eshitib qoladi. Bunga ishonch hosil qilish uchun 12
ta yangi tug’ilgan chaqaloqni uzoq bir g’orda 12 yil parvarish qildiradi. Ularga qarovchi
enagalar ham, qorovullar ham kar va soqov edilar. Oradan 12 yil o’tgandan so’ng bolalarni
shoh huzuriga olib kelishganda ma’lum bo’ldiki, bolalar hech qaysi tilda gapira olmas edilar,
ya’ni ular gung edilar. Bolalar jamiyatdan uzilib qolgan edi, shuning uchun so’zlashish
qobiliyatidan mahrum bo’lgan edilar.
Darhaqiqat, til hodisalari, faktlar o’zaro bog’langan ma’lum qonuniyatlarga amal qiladi.
Kishilar tilning ayrim birliklari yordamida fikr almashmaydilar, aksincha, til butun bir tizim
sifatidagina mavjuddir. Til birliklari yaxlit til tizimining ichida o’z vazifasini bajaradi.
Demak, til o’zaro uzviy bog’liq bo’lgan va bir-birini taqozo etadigan material birliklarning
yig’indisidan tashkil topgan o’ziga xos tizimdir. Masalan, tildagi gaplar so’zlardan, so’zlar
esa tovushlarning birikuvidan hosil bo’ladi. Gap bo’lishi uchun so’zlar grammatik
qonuniyatlarga tayanadi. Tilga xos qonun-qoidalarga mos bo’lmagan so’zlar yig’indisi fikrni
ifodalay olmaydi, ya’ni sistema bo’la olmaydi.
Qaraqalpaqstan
Respublikası xalıq bılımlendiriw xızmetkerlerin
qayta tayarlaw hám olardıń qánigeligin arttırıw aymaqlıq orayı
229
Do'stlaringiz bilan baham: |