Tólew balansı Tiykarǵı bólim

X - M = Xn = - (I - S) = S – I
Bul sonı ańlatadıki, to'lew balansınıń ámeldegi operatsiyalar bo'ycha kemisligi
kapitaldıń sap aǵıp keliwi bolsabına finanslashtiriladi.
Г X n < 0 - > X -M < 0 - > X < M ;
I - S > 0 - » I > S - >

Egerde investitsiyalar (1) milliy fondlardan kóp bolsa (I > S), artıqsha investitsiyalar shet elden alınatuǵın qarız esabına finanslashtirilishi kerek. Bul qarızlar mámleketke tavar hám xızmetlami kirip etiwge salıstırǵanda ulaming kóbirek import etiliwin ta minlaydi (M>X). Yaǵnıy, sap kirip teris qaldıqqa (Xn<0) iye boladı. Mámleket xalıq aralıq processga qarızdar bolıp qatnasadı.

Egerde investitsiyalar (1) milliy fondlardan kóp bolsa (I > S), artıqsha investitsiyalar shet elden alınatuǵın qarız bolsabına finanslashtirilishi kerek. Bul qarızlar mámleketke tavar hám xızmetlami kirip etiwge salıstırǵanda ulaming ko'birek import etiliwin ta minlaydi (M>X). Yaǵnıy, sap kirip teris qaldıqqa (Xn<0) iye boladı. Mámleket xalıq aralıq processga qarızdar bolıp qatnasadı.
{X n > 0 - > X -M> 0—>X>M;
I - S < 0 - » I < S ->
Mámleketlikler rásmiy rezervlar hám qarızlar esabına oraw qábiletine iye bolmaǵan, tólew balansınıń úlken dáwirli deficitligi bolǵan jaǵdaylarda óz valyutaları devalvatsiyasini ámelge asırıwları múmkin. Bul importtıń fizikalıq kólemi kóbeyiwine hám aqıbette mámlekette shet el valyuta tushumining ósiwine alıp keledi hám de tólew balansı kemisligi tamamlanıladı. Tólew balansın dúziw principlerıge kóre ol mudami balanslasqan boladı.
Teris yamasa oń qaldıq túsinigi tek ǵana tólew balansınıń bólek bólimlerine ta'lluqli. Usınıń menen birge, tólew balansı qaldıg'ining milliy ekonomikaǵa tásiri ámeliyatda birdey xarakteristikalanmaydi. Ekonomikalıq siyasat maqsetlerinen kelip shıqqan halda tólew balansınıń oń qaldıg'i da. teris qaldıg'i da unamlı yamasa unamsız dep bahalanishi múmkin. Tólew balansı jaǵdayına ataq beriwde sawda balansı qaldıg'i, ámeldegi operatsiyalar balansı qaldıg'i, kapital háreketi hám finans balansı qaldıg'i hám de rásmiy esap kitaplar balansı qaldıg'i bólek analiz etiledi. Sawda balansı qaldıg'i ózgeriwine ataq beriwde bul ózgerisler qaysı faktorlar tásirinde júz bergenliginde itibarǵa alınadı. Mısalı, teris qaldıq kiriptiń qısqarıwı esabına júz bergen bolsa, bul jaǵday milliy ekonomikanıń básekige shıdamlıliligi tomenlegenliginen dárek beriwi hám negativ hádiyse dep qaralıwı múmkin. Lekin bul jaǵday mámleketke tuwrıdan-tuwrı investitsiyalar aǵımı kóbeyiwi esabına importtıń ósiwi nátiyjesinde júz bergen bolsa, milliy ekonomikanıń zaiflanishi dáreki retinde qaralmaydi. Ámeldegi operatsiyalar esabı balansı, ádetde, tólew balansınıń maǵlıwmat beretuǵın qaldıg'i dep qaraladı. Sebebi bul qolda ishki ekonomikalıq siyasatti sheklewshi sırtqı ekonomikalıq faktor esaplanıwı menen birge mámlekettiń finanslıq támiynlewge bolǵan zárúriyatın belgileydi. Ámeldegi operatsiyalar esabı balansınıń oń qaldıg'i mámlekettiń basqa mámleketliklerge salıstırǵanda netto kreditor ekenliginen dárek beredi. Kerisinshe, teris qaldıq (yaǵnıy, ámeldegi operatsiyalar esabı balansınıń deficitligi) mámlekettiń tavariar hám xızmetler netto-importı ushın tólewlerdi ámelge asırıwǵa hám transfert tólewlerin finanslıq támiynlewge májbúrli sap qarızdarǵa aynalǵanlıǵın ańlatadı. Ámelde ámeldegi tólew balansınıń oń qaldıg'iga iye mámleket milliy Fondlardıń bir bólegin ishki toplawǵa jóneltiriw ornına mámleket tısqarısına investitsiyalaydı. Kapital háreketi hám finans balansı qaldıgM ámeldegi operatsiyalar balansı jaǵdayınıń ayna daǵı hákisi esaplanadı. Sebebi ol real resurslar aǵımın kórsetedi. Sonıń menen birge, ámeldegi operatsiyalar balansı jaǵdayı bólekan «Sap qáteler hám shette qaldırishlar» statyasına tuwrı keledi.
Rásmiy esap, kitaplar balansı qaldıg'i tólew balansı ulıwma (Juwmaqlawshı qaldıgMning keńlew tarqalǵan atalıwı bolıp, norezidentlarning mámleketke salıstırǵanda likvidli talapları kóbeyiwi (azayıwı ) den yamasa shet el likvidli aktivlardagi mámleket rásmiy rezervlarining kóbeyiwi (azayıwı ) den dárek beredi. Bul qaldıq «Rezerv aktivlari» statyasından basqa barlıq elementlardı óz ishine aladı. Belgilengen valyuta kursları sharayatında (1979 jılǵa shekem) rásmiy esap, kitaplar jaǵdayına úlken áhmiyet berilar edi. Sebebi onıń deficitligi mámlekettiń basqa mámleketlikler aldındaǵı minnetlemeleri artqanligini (yamasa rezervlarining azayǵanlıǵın ) anglatgani halda valyuta stuldıń turaqlılıǵınǵa abay solar edi. Júzip juretuǵın valyuta stuldıń kiritiliwi ulıwma tólew balansı túsinigin joqqa shıǵardı. rásmiy rezervlar dinamikası bolsa tekǵana rásmiy esap kitaplar qaldıgMning áqibeti, bálki tólew balansınıń basqa bólimlerde esapqa alınǵan aǵıslarındaǵı ózgerislerdiń baslawshısı da bolıp qaldı. Tólew balansı teń salmaqlılıqın támiyinlew ushın ámeldegi esaplar hám kapital háreketi qaldıqları bir-birin áyne orawı zárúr boMadi. Oraylıq Bank valyuta intervensiyasini ámelge asırıw sharasın kórmese hám rásmiy valyuta rezervlari muǵdarın ózgertirmasa tólew balansı esapları valyuta stuldıń erkin shayqalıwı esabına óz-ara tártiplestiriledi.
Bunday sharayatta kapital aǵıp keliwi sebepli milliy valyutanıń qımbatlashuvi kapital shıǵıp ketiwi sebepli bolsa onıń arzanlashuvi júz beredi. valyuta stuldıń erkin shayqalıwı tólew balansınıń ámeldegi hám kapital esapların avtomatikalıq túrde proporcionallastırıw mexanizmi esaplanadı. Erkin tebranuvchi valyuta stul tárepdarlarınıń atap ótiwlerinshe, tólew balansınıń artıqmashlıǵı yamasa deficitligi bunday jaǵdaylarda tez arada tawsıladı. valyuta kurslarınıń erkin háreketi to' lov balansınıń artıqmashlıǵı yamasa kemislikin joǵatadı.
Erkin tebranuvchi valyuta kursları tólew balansın teńlestiriwde úlken múmkinshiliklerge iye bo'Isa-de, kemshiliklerden de jıraq emes. Mısalı, bunday
valyuta, birinshiden, sawdanıń uǵımsızlıǵı hám qısqarıwına, ekinshiden, sawda Sharayatınıń jaman lash jumıs iga, úshinshiden, biyqararlıqqa hám taǵı basqalarǵa alıp keledi.
Eger Oraylıq Bank rásmiy valyuta rezervlari jardeminde sırt el valyutasın satıp yamasa satıp alıp valyuta stuldıń erkin shayqalıwına toqtatıw bersa, valyuta stuldıń erkin shayqalıwı jardeminde tólew balansın tártipke salıw zárúrshiligi joǵaladı. Bunda tólew balansı deficitligi Oraylıq Bank rásmiy rezervlarini kemeytiw esabına finanslashtirilishi múmkin. Bunday jaǵdayda ishki bazarda sırt el valyutası usınısı asadı. Belgilengen operatsiya kiripke tán bo' lib, kreditda plyus belgisi menen (Oraylıq Bankte shet el valyuta rezervi azayıwına qaramastan ) esapqa alınadı. Bul ilaj nátiyjesinde ishki bazarda milliy valyuta usınısı azayadı onıń almasinuv stul salıstırǵanda kóteriledi jáne bul investitsiyalar kólemine hám de ekonomikalıq ósiwge unamsız tásir kórsetedi. Tólew balansınıń aktiv-(oń ) qaldıgM bolsa Oraylıq banktiń rásmiy valyuta rezervlari muǵdarı artıwına alıp keledi. Bunda Oraylıq bank valyuta rezervlarini toMdirish ushın sırt el valyutasın satıp aladı hám nátiyjede ishki bazarda milliy valyuta usınısı salıstırǵanda asadı, onıń almasinuv stul azayadı. Bul hoi bolsa ekonomikaǵa (investitsiyalar kólemi hám ekonomikalıq ósiwge) xoshametlentiretuǵın tásir kórsetedi.
Oraylıq bank tárepinen ótkeriletuǵın bunday operatsiyalar rásmiy rezervler menen boMadigan operatsiyalar dep ataladı. Bul operatsiyalar nátiyjesinde tólew balansı qaldıgM nolge teńlesiwi kerek. Tólew balansınıń aktiv qaldıgM yamasa deficitligi mámleket ekonomikası qásiyetlerine qaray túrlishe bahalanishi múmkin. Valyutası xalıq aralıq esap -kitaplarda hám de taǵı basqa mámleketler rezerv valyutası retinde paydalaniletuǵın mámleketler ushın tólew balansınıń deficit boMishi tábiyiy hoi esaplanadı. Bunday mámleketler tólew balansın uzaq múddet makroekonomikalıq tártipke solmasligi múmkin. Milliy valyutası jáhán ekonomikasında rezerv valyutası esaplanbaytuǵın mámleketler Oraylıq banklerinde rásmiy valyuta rezervi sheklengen I igi sebepli tólew balansınıń uzaq múddetli deficitligi bul rezervlaming sarplap bo' linishiga alıp keledi. Bunday jaǵdaylarda tólew balansı makroekonomikalıq tártiplestiriledi. Mámleket sawda siyasatın hám valyuta almasinuv stuldı ózgertiwi ilajların qoMlab sırt eller degi óz ǵárejetlerin azaytadı yamasa kiripden óz dáramatların asıradı. Bunday tártipke salıw nátiyjesinde bahalar ulıwma dárejesi asadı. Áqibetinde adamlardıń turmıs dárejesiniń tómenlewi, milliy valyutanıń qadrsizlanishi, ekonomikanıń ayırım tarmaqlarında bandlilikning tómenlewi júz beriwi múmkin. valyuta rezervleri sarplap bólingenligi, ilgeri alınǵan sırt el kreditlerin qaytarılıw grafikları buzılǵanlıǵı sebepli bunday kreditlerdi taǵı alıw múmkinshilikleri joqqa shıǵadı. Sol sebepli mámleket tólew balansı deficitliginiń uzaq waqıt dawam etiwi tólew balansı daǵdarısı dep ataladı. Tólew balansı daǵdarısın sheshiwdiń birden-bir yoMi makroekonomikalıq tártipke salıw esaplanadı.
Ótiw dáwiri ekonomikasında shet el valyutaǵa spekulyativ talap asıwı Oraylıq Bankti qıyın jaǵdayǵa salıp qóyadı. Sebebi rásmiy valyuta rezervlari bir waqtıniń ózinde de tólew balansı deficitligin, de ishki spekulyativ talaptı qandırıw ushın jetkilikli bolmawi múmkin. valyuta almasinuv stuldı taitibga salıw bul jaǵdaydan shıǵıwdıń birden-bir jolı bolıp tabıladı. Qısqa keleshekte tólew balansı qaldıg'ini jiynaw hám investitsiyalar kólemlerin belgileytuǵın faktorlar (mısalı byudjet salıq siyasatı, procent stavkaları ) tásirinde ózgeriwi múmkin. Eger mámlekette xoshametlentiretuǵın fiskal siyasat yurgizilsa, bul hoi milliy fondlaming tómenlewine alıp keledi. Bul óz gezeginde ámeldegi operatsiyalar esabı boyınsha kemtarlıqqa, kapital háreket esabı boyınsha oń qaldıqqa alıp keledi. Sheklewshi fiskal siyasat milliy fondlar kólemlerin asıradı, bul óz gezeginde kapital háreketi esabı boyınsha kemtarlıqqa, ámeldegi operatsiyalar esabı boyınsha oń qaldıqqa alıp keledi. Jáhán procent stavkalarınıń asıwı kapital háreketi esabı boyınsha kemtarlıqqa, ámeldegi operatsiyalar esabı boyınsha oń qaldıqqa erisiwge alıp keledi. Jáhán procent stavkalarınıń tómenlewi bolsa hákis nátiyjelerge alıp keledi.

Juwmaqlaw

Tólew balansı - mámlekettiń dúnyanıń basqa mámleketleri menen bolǵan sawda hám finanslıq operatsiyaları sáwlelendirilgen hújjet. Ol eki bólekten, ámeldegi operatsiyalar hám kapital háreketi balansınan shólkemlesken. Sawda balansı mámleketningjoriy sırtqı sawda operatsiyaları boyınsha tushumlar hám ǵárejetlerdi sáwlelendiredi. Mámleket kiripi onıń importınan kóp bolsa ámeldegi operatsiyalar balansı oń qaldıqlı boMadi. Ámeldegi operatsiyalar balansındaǵı ózgerisler ishki islep shıǵarıw hám óz gezeginde ishki bandlilik menen baylanıslı. Kapital háreketi balansı aktivlami satıw hám satıp alıw boyınsha barlıq xalıq aralıq bitiinlami xarakterleydi. Aktivlami satıp alıw shet el valyutanıń shıǵıp ketiwin, satıw bolsa kirip keliwin ańlatadı. Hár qanday xalıq aralıq pitimler tólew balansında bir-birin teń salmaqlılıqlaytuǵın eki jazıw kórinisinde belgilengeni ushın da ámeldegi operatsiyalar balansı hám kapital háreketi balansı qaldıqları 0 ge teń boladı. Tólew balansı deficitligi rásmiy rezervlaming qısqarıwı esabına qoplansa onıń aktiv saldosi rásmiy rezervlaming ósiwine alıp keledi. Belgilengenler etilmegen valyuta stul sharayatında tólew balansı valyuta stuldıń ózgeriwi esabına teń salmaqlılıqlasadı.