Tiykarǵı bólim

3. Ekonomikaliq qàwipsizlikti tàmiyinlewde innovaciyon faktorlar
Innovatsiyalar (anglichan innovciyalıq ) - jańalıqlar ; tovarlardı konstruksiyalaw, islep shıǵarıw yamasa ótkeriwge bolǵan hár qanday jańasha jantasıw bolıp, bunıń nátiyjesinde investor jáne onıń kompaniyası básekishilerge qaraǵanda ústinlikti qolǵa kiritedi.
Patentlerden paydalanıp tabıs qazanǵan novator waqtınshalıq monopoliyanı támiyinlewi múmkin. Innovatsiyalar bazardıń ámeliyligin asıradı, sebebi islep shıǵarıw ǵárejetlerin azaytadı hám ónim sapasın asıradı.
Innovatsiyalar - uzaq múddetli hám qımbat turatuǵın process. Mısalı, kserokopiya alıw procesi 1948- jılda oylap tabılģan, keyingi on jıl dawamında texnikalıq islenbeler ámelge asırılǵan hám tek sonnan keyin ǵana bazarda onıń birinshi kommerciya kórinisi payda bolǵan.
Innovatsiyalar, keńlew mániste, ekonomikalıq ósiwdi tezlestiredi. Ilimiy ádebiyatlardı analiz etip, innovciyalıq qawipsizlik ǵárezsiz ekonomikalıq qawipsizlik retinde qaralmawin kóriw múmkin, Innovciyalıq processlerdiń qawipsizligi tekserilip, onı támiyinlewdiń jetkiliklishe mexanizmi hám ilimiy-teoriyalıq tiykarları joq ekenligi málim bolǵan.
Búgingi kúnde mámleketlerde eń aktual máseleler ekonomikalıq qawipsizlik hám miynet bazarınıń básekige shıdamlılıǵı bolıp tabıladı. Bular bolsa tikkeley jańa innovatsiyalar menen baylanıslı. Mámlekettiń ekonomikalıq turaqlılıǵına onıń jáhán bazarında innovatsiyalardı engiziwi tásir kórsetedi. Geyde biz “Biz aldın mudamı nátiyjede atqarģanbizba... ?” yamasa “Biz hámmesin dástúriy tárzde atqarip atirmizba..? ” sıyaqlı sorawlar jańa innovciyalıq ideyalarǵa tosqınlıq etedi. Jańa innovatsiyalardı ámelge asiriw quramalı process. Biraq, innovatsiyalar ekonomikalıq qawipsizlikti támiyinlewde zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Aytılǵan pikirlerden kelip shıǵıp, ekonomikalıq qawipsizlikti támiyinlewdiń zárúrli shárti retinde innovatsiyalardıń mazmunı hám zamanagóy formaların onıń ámel qılıw qásiyetlerin tereń úyreniw aktual wazıypalardan biri bolıp qalıp atır.
Bazisli innovatsiyalar texnika (texnologiya ) dıń jańa áwladları tiykarında jatiwshi ilimiy jańa ashılıwlar hám iri oylap tabılǵanlarǵa tiykarlanǵan. Bazisli innovatsiyalar jańa texnologiyalıq qáliplesiwi ushın tiykar esaplanadı jáne onıń dúzilisin belgilenedi. Mısalı, rawajlanǵan mámleketlerde húkimranlıq qılıp atırǵan házirgi zaman 5-texnologiyalıq ukladiniń dúzilisin tómendegiler belgileydi:
- mikroelektronika, biotexnologiya hám informatika (5-texnologiyalıq ukladtiń genetikalıq yadrosı );
- maslasıwshı texnologiyalar hám robototexnika, traditsiyaǵa tán bolmaǵan energetika, kompozitlar hám keramika, kem shiģinli hám shiģinsiz ekologiyalıq taza texnologiyalar, kompyuterler, telekommunikaciyalar, Internet, transporttıń ulıwma jańa túrleri, kosmik texnologiyalar;
- xizmet kórsetiw, medicina, bilimlendiriw, pán, basqarıwdıń islep shıǵarıw tarawları daǵı texnikalıq sistema hám texnologiyalardıń ulıwma jańa túrleri, xojalıq radioelektronika.
Ekonomikalıq qawipsizlikti támiyinlewde ónimge tiyisli, texnologiyalıq hám shólkemlestirilgen-basqarıw jańalıqların jaratıw, óndiriste ózlestiriw hám bazarǵa shıǵarıw boyınsha maqsetli iskerlik bolǵan innovciyalıq aktivlik zárúr áhmiyetke iye. Innovciyalıq aktivlik mámleket hám kárxana innovciyalıq siyasatınıń orayında bolıp tabıladı, sebebi ekonomikalıq ósiw xalıq turmıs dárejesi hám sapasın asırıwdıń shárti esaplanadı. Ulıwma, milliy ekonomika rawajlanıwınıń pátleri hám de ayırım tarmaq hám kárxanalardıń básekige shıdamlılıǵı innovciyalıq aktivlikke baylanıslı.
Makrodàrejede innovciyalıq aktivlik mámlekettiń ekonomikalıq hám ilimiy-texnikalıq potencialı, jámiettiń ruwxıy jaǵdayı, onıń milliy innovatsion doktrinani, ilimiy-texnikalıq rawajlanıw strategiyasın ańlatıwǵa,innovciyalıq siyasat baǵdarları hám formaların belgilewge, resursların onı orınlawǵa jóneltiriwge ılayıqlıǵına baylanıslı.
Belgilengen mashqalalardi úyreniwdiń saldamlı ilimiy potencialına qaramastan, milliy ekonomikanıń innovciyalıq qawipsizligin hár tárepleme úyreniwge jetkiliklishe itibar qaratilmagan, innovciyalıq qawipsizliktiń xarakteri hám mazmunı hám de milliy ekonomikalıq qawipsizlik quramında onıń ornı hám roli bólek bahalanbaģan. Mikro hám mikrodàrejelerde innovciyalıq aktivlik innovciyalıq iskerlikti basqarıwda innovciyalıq strategiyanı tańlaw, islep shıǵarıw sistemalarıdıń masalsiwi, resursların qóllaw daǵı jıldamlıqqa baylanıslı.
Ekonomikalıq qawipsizlik kóp tárepten mámleket máplerin, milliy kapital hám milliy jámiyetshilikti ilimiy, texnologiyalıq hám shólkemlestirilgen-basqarıw jańalıqların jaratıw, óndiriste ózlestiriw hám bazarǵa shıǵarıw tarawlarında ámelge asırıwǵa qaratılǵan innovciyalıq siyasatqa baylanıslı.
Innovciyalıq siyasattiń obiektleri tómendegilerden ibarat :
- ilimiy izertlew hám tájiriybe-konstruktorlıq jumısları tarawı ;
- innovciyalıq iskerlik;
- ilimiy-texnikalıq jańalıqlardıń ózi.
Innovciyalıq siyasattiń subektleri tómendegilerden ibarat :
- ijrashi húkimet;
- nızamshılıq hákimiyat ;
- sanaat hám finanslıq birlespeler;
- ilimiy jámiyetshilik;
- jámiyetlik shólkemleri hám kásiplik awqamları.
Ekonomikalıq qawipsizlikti támiyinlewde Mámlekettiń innovciyalıq siyasatı ekonomikalıq hám ilimiy-texnikalıq siyasattiń zárúrli elementi bolıp, regionlar, mámleket hám mámleketlikler ara munasábetler dárejesindegi bazisli innovatsiyalardıń tiykarǵı baǵdarın hám de usı jónelislerdi ámelge asırıw mexanizmin belgilep beredi.
Innovciyalıq tárepten ústin jónelislerdi islep shıǵıw tómendegilerge tiykarlanadı:
- uzaq múddetli ekonomikalıq hám ilimiy-texnikalıq boljawlar ;
- bul ústin turatuǵın jónelislerdi innovciyalıq programmalar hám normativ hújjetlerde atap kórsetiw;
- ústin turatuǵın bazisli innovatsiyalar hám de olardı ámelge asırıwshı mámleket innovciyalıq programmaların mámleket tárepinen qollap-quwatlaw ;
- kishi innovciyalıq biznesti qollap-quwatlaw ;
- innovciyalıq iskerliginiń nızamshılıq bazasın jaratıw.
Mámleket innovciyalıq siyasatınıń roli hám áhmiyeti texnologiyalıq krizisler, jańa texnologiyalıq ukladga ótiw dáwirinde, yaǵnıy bazisli innovatsiyalardı mámleket tárepinen qollap-quwatlaw hám de eski texnikalar, eski texnologiyalıq ukladni saqlap qalıwǵa umtılıp atırǵan monopoliyalardıń tásirin tiyib turıw maqsetinde antimonopol ózgeshelikke iye bolǵan nızamshılıqtı qóllaw juda zárúr bolǵan waqıtta ósip baradı.
Investitsiyalar hám ekonomikalıq dinamikalar ortasında tuwrıdan-tuwrı hám teris sistemalı baylanıslar ámeldegi: real ekonomikalıq iskerlikke investitsiyalardıń ósiwi ekonomikalıq ósiwge járdem beredi hám investitsiyalardıń tómenlewi ekonomikalıq ósiwdiń tómenlewine alıp keliwi múmkin.
Ózbekstannıń innovciyalıq siyasatı. Mámleketimizdiń strategiyalıq innovciyalıq siyasatı texnologiyalıq krizistı (degradatsiyani) eliminatsiya qılıwga, 5-texnologiyalıq ukladni ózlestiriwge, innovciyalıq aktivlikti asırıwǵa, mámleketleriniń birden-bir (ulıwma ) innovciyalıq siyasatın qáliplestiriwge qaratılǵan.
Mámleketimizdegi ekonomikanı reformalaw innovciyalıq siyasatqa bir qıylı tásir kórsetpedi. Bir tárepden, kárxana hám institutlardıń xojalıq ǵárezsizligine jetiwi, básekiniń rawajlanıwı, bazarlardıń ashıqlıǵı munasábeti menen innovatsiyalardı kommerciya tiykarına ótkeriw ushın xoshametler júzege kelip atır.
Basqa tárepden, 2000-2016 jıllarda mámleket innovciyalıq processni basqarıw mashqalası jáne de keskinlesken edi:
- basqarıwdıń basqarıw sırısları tomenledi;
- muwapıqlastırıwshı strukturalar kemeydi;
- tarmaq páni qısqardı hám nátiyjede jańa ilimiy islenbelerdi engiziw qıyınlasdı ;
- sırtqı hám ishki «aqllar aǵımi» nátiyjesinde ilimiy institutlardıń kadrlar hám materiallıq potencialı jamanlasdı ;
- pán xızmetkerleriniń mártebesi (abroyi ) tomenledi;
- ásbap -úskenelerdiń materiallıq tárepten tozıwı shegaralıq ma`nisine jetti hám t.b.
Sonday etip, Ózbekstan ekonomikasınıń innovciyalıq rawajlanıwı basqarıw hám mekemelik tosqınlıqlardı eliminatsiyalaw hám de innovciyalıq process subektleriniń xojalıq salasındaǵı ǵárezsizligin támiyinlew zárúriyatın júzege keltirmekte.
Atap ótiw kerekki, bul tosıqlar ornına xojalıq jurgiziwshi subyektlarning innovciyalıq aktivligin talay susaytiradigan basqaları keldi.
Olardıń ayırımların keltirip ótemiz:
- mámleket ekonomikasınıń kópshilik subektlerinde strategiyalıq motivlar (motivatsiya ) dıń joq ekenligi;
- ekonomika ushın saldamlı resurs sheklewleriniń júzege kelgenligi;
- qádiriyatlardıń almaslawı sebepli insan iskerliginde kreativ strukturalıq bólektiń tómenlewi.
Joqarıdaǵılar sebepli házirgi waqıtta mámleketimizde innovciyalıq sektordıń tómendegi máseleleri birinshi orınǵa shıǵıp atır :
- innovatsiyalar bazarınıń «taza emesligi»ni eliminatsiya qılıw, yaǵnıy texnologiyalar transfertiniń rásmiy bolmaǵan usılların tamamlaw, sonıń menen birge finanslıq -huqıqıy munasábetlerdiń quramalılıǵı ;
- innovciyalıq processler subektleriniń baylanısın támiyinleytuǵın kom-munikatsiya kanallarınıń rawajlanıwı ;
- innovciyalıq joybarlardı finanslıq támiynlewdiń qánigelesken qurallarini jaratıw.