Tiri ta’biyat haqqinda oylardin’ qa’liplesiwinin’ biologiya pa’n rawajlaniwina ta’siri reje

TIRI TA’BIYAT HAQQINDA OYLARDIN’ QA’LIPLESIWININ’ BIOLOGIYA PA’N RAWAJLANIWINA TA’SIRI

Reje:

1) Tábiyaat haqqındaǵı túsiniklerdiń payda bolıwı

2) Oraylıq Aziyada evolutsion ideyalardıń payda bolıwı

3) Darvingacha bolǵan dáwirde tábiyaat pánleriniń rawajlanıwı. sistematika páni

4) Tur - evolutsiyaning tiykarǵı basqıshı

5) Evolyutsiya dálilleri

Tábiyaat haqqındaǵı túsiniklerdiń payda bolıwı

Áyyemgi Shıǵıs mámleketlerinde tábiyaat haqqında. Tiri tábiyaat haqqındaǵı tasawurlar eramızdan bir neshe mıń jıl aldın áyyemgi Egipet, Kitay, Indiya, Oraylıq Aziyada payda bolǵan. Miloddan aldınǵı XVI asirde Egipetlikler kóplegen dárivor, materiallıq ósimlik xillarini bilgenler. Olar donli eginler, palız eginleriler, mıywe terekleriniń bir neshe túrlerin ekib o'stirganlar. Egipetlikler qaramal, at, eshak, qoy, eshki hám cho'chqalarni boqqanlar. Bir órkeshli tuyeni, pıshıq, ǵaz, úyrekti xanakilashtirganlar. Indiyadan tawıq keltirip boqqanlar.

Áyyemgi Indiya xalıqları da miloddan aldınǵı XX—XV ásirlerde kóplegen materiallıq ósimliklerdi ekkanlar, qaramal, kepter, ıyt boqqanlar. Birinshi ret tawıq, lni xanakilashtirganlar. Áyyemgi hindlar tábiyaat bes elementten: órt, jer, suw, hawa hám efirdan shólkemlesken, adam daǵı shilimshiq zat — ot, hawa menen aralasıp, qan, gósh, may, suyek hám miyani payda etgen, degen pikirde bolǵanlar. Olardıń dizimnen ótkeriwlarjcha, homila er adam hám hayal jinsiv bózi óniminiń qosılıwınan payda boladı.

Kóplegen materiallıq ósimlikler, xanaki haywanlardıń kelip shıǵıw orayı Kitay esaplanadı, Miloddan aldınǵı 2000-yiUarda Xitovda dıyxanshılıq. sharbashılıq bir-rnuncha rawajlanǵan. Tut jipak qurtı bagıw bolsa odan ádewir aldın ámelge asqan. Basqa mámleketlerde bolǵanı sıyaqlı Kitayda da biologiyalıq bilimler, medicinalıq hám filosofiyalıq qarawlar qáliplesken. Áyyemgi Kitay tábiyatshi ilimpazları ósimlikler, haywanlar, hátte suw, terek, órt, jer hám birpara zatlardıń óz-ara qosılıwınan payda bolǵan, degen pikirdi ilgeri súrgenler.

Oraylıq Aziyada jasaǵan áyyemgi adamlar dúnyaǵa kóz qarası, turmıs keshirim tárizi, átirap daǵı ólik hám tiri tábiyaat tuwrısındaǵı tushun-shalari otqa sıyınıwshılardıń múqaddes kitapı «Avesto» de óz ańlatpası -ni tapqan. Zardushtiy dininiń usı kitapı bunnan deyarii 2700 jıl burın áyyemgi Xorezm úlkesinde qurılǵan (1-súwret).

Avestoda dúnyanıń jaratılıwı, tábiyaat hám odaǵı zatlar, waqıya-qubılıslar, adamlar -dıń turmıs keshirim tárizi bir-birine keri kúshler — Axura Mazda hám Anxra Má-nuning óz-ara gúresi retinde suwretlengen.

Álem hám turmıstıń jaratıwshısı Axura Mazda jaqsı hám gózzal zatlardı qursa, Anxra Manu vomon. shıraysız zatlar. mısalı, qasqır, aydarha, zıyankes awa -sharotlar, chayon, qurbaqa, shıbın, chumo^ lilarni varatgan. Íyt wapalı hám paydalı, qasqır bolsa vovuzlik tımsalı retinde aytılǵan.

Avestoning medicinaǵa tiyisli bóliminde adam denesiniń, turaq-jaylardıń tazalıǵina itibar beriw, taza suwdı abaylaw, nopok zatlardı qudıq, bulaqlarǵa jaqınlashtirmas-lik, tazalıq hám páklikke ámel qılıw, tırnaq hám shashlarǵa pákize munasábette bolıw kerek-ligi aytnadı.

Topıraq, jer múqaddes sanalgan. Usınıń sebepinen óliklerdi topıraqqa ko'mish ma'n etilgen. Ólikler qurt-qumırsqalar hám yowoyi haywanlarǵa jemis bolǵan. Bunda tiykarǵı sebep, bir tárepden, topıraqtı patas etpeslik bolsa, ekinshi tárepden, ólim zardushtlik boyınsha dushpan retinde aytılǵan.

Avestoda dúnya hám turmısninig jaratılıwı, medicinaǵa tiyisli maǵlıwmat -lardan tısqarı, egin jerlerin kóbeytiw, súdigar qılıw, oǵan sara urıw egiw usınıs etilgen, úy haywanların kóbeytiw, olarǵa ozor bermaslik, saqlap -álpeshlew kerekligi uqtirilgan.

Áyyemgi Grekistonda tábiyaat haqqında. Miloddan aldınǵı VI—IV ásirlerde jasaǵan Grek hám Rim tábiyatshileri organizmlerdiń tábiy vujudga ke-lishi ideyasın tán alıw etkenler. Mısalı, Fales barlıq tirilik suwdan, Anaksiman_s&L haywan hám adamlar ılaydan kelip chiq'qanljgini aytqan. Anaksimanfar: «Dáslepki adamlar balıqlarga uqsaǵan, olar óz gezeginde boshaa hawonlar túrinen payda boigan». — degenler.

Áyyemgi Grek ilimpazlarınan Levkipp hám Demokrit atomistik teoriyanı jarattılar. Bul teoriyaǵa kóre, barlıq tiri organizmler atomlardan shólkemlesken.

Eramızdan aldınǵı 490—430 -jıllarda jasaǵan Empedokl. «Tábiyaat daǵı suw, jer, órt. hawa bir-birine qosılıp, keyin ajraladi`. Aqıbette organizmlerdiń shólkemleri aTap-hjda-bólek payda bolǵan. Organlardıń bir-biri menen muwapıq qosılıwınan normal organizmler, saykes emes qosılıwınan anormal organizmler payda bolǵan», — degen.

Gippokrat jáne onıń shákirtleri medicina teoriyasın jaratıwda biologiyalıq bilimlerden keń paydalanǵanler. Gippokratning genetikaǵa tiyisli pikirleri dıqqatqa ılayıq.

Gippokratning genetika haqqındaǵı tasawuriga kóre, er adam hám hayaldıń urıwı hám de tuhumi organizmninq barlıq oismidan payda boladı, quwatlı orqanizmdan kúshli, nárenjan orqanizmdan kúshsiz násil rawajlanadı.

Áyyemgi Grekistondagi tábiyattanıwlıq rawajlanıwına, ásirese, Aristotel úlken úles qosqan. Ol hayyonlar klassifikatsivasi tiykarın varatib, salıstırma anatomiya, embri-ologiya salasında dáslepki pikirlerdi aytǵan, «Haywanlar tariyxı», «Haywanlardıń payda boJishi», «Haywan denesiniń bólimleri»'" degen shıǵarmalami jazǵan. Bul dóretpelerde alım tábiyaatda haywanlardıń az-azdan rawajlanıw tuwrısında birpara pikirlerdi ilgeri sur-gan.

Aristotel hawonlarni klassifikatsiyalashda ulaminp avrim ózgeshelikleriea emesr kóp belgilerine itibar herish kerekligini e'timf ptgan

Aristotel barlıq haywanlardı eki úlken gruppaǵa — «qonlilar» hám «qonsizlar»ga bolǵan. Bul gruppalar házirgi «umurtqalilar» hám «umurtqasizlar»ga tuwrı keledi.

Qanlılar 5 úlken áwladqa ajıratılǵan. «Úlken áwlad» túsinigi házirgi waqıttaǵı «sinf» túsinigine hamnhang bolıp tabıladı. Aristotel «qonsizlardan-> 130 túrin bilgen. Alımdıń ufllilishicha, meduza, aktinlya, bultlar dúzilisi tárepten bir tárepden haywanlarǵa, ekinshi tárepden ósimliklerge uqsas^ Sol sebepli olardı Aristotel «zoofitlar» dep ataǵan. «Haywanlardıń payda bolıwı'> shıǵarmasında uqtirilishicha, cmbrion belgili izbe-izlikdajTvojIanadi Ol aldın zoofitlar, keyin ulıwma haywanlar, so ngra óz túrine tán dúzılıwǵa hám aqır-aqıbetde, jeke ózgesheliklerge iye boladı. Alımdıń pikrine qaraǵanda, qanlı haywanlardıń barlıǵında ishki organlar o'/aro uqsas hám hir xildi1 jaylasqan.

Aristotelning shákirtlerinen biri — Jeofrast ósimliklerdiń 400 de.p artıg túrin úyrengen. Olardıń dúzilisin, fiziologiyasini, ámeliy áhmiyetin suwretlab bergen. Teotrast bir ósimlik túri boshaa turea avlanishi múmkin, degen pikirdi quwatlagan.

MARKAZIY OSIYODA EVOLUTSION G'OYALARNING PAYDO BO'LISHI

Oraylıq Aziya xalıqlarınıń turmısında dıyxanshılıq, sharbashılıq, medicina hám basqa tarawlar daǵı iskerlikti, tábiyaat hádiyselerin suwretiovchi múqaddes kitaplar júdá áyyemginen mayjud bolǵan. Miloddan keyin Evropada tábiy pánler krizisqa uchra-gan bir dáwirde, Oraylıq Aziyada ol ádewir rawajlanǵan edi. Oraylıq Aziya ilimpazları tábiyot pánleri, ásirese, biologiyaning rawajlanıwına kútá úlken úles qosqanlar. Usınıń sebepinen de, Oraylıq Aziyanıń IX—XV ásirlerde dóretiwshilik etken ullı ilimpazları Evropanıń XVI—XVIII ásir ullı ilimpazlarınıń múnásip ótken zamanlasları esaplanadi. Bunnan hár bir oqıwshı maqtansa arzıydı.

Mısalı, Ahmad ibn Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Jayxoniy (870—912) HinHiston, Markayjy Osjyo, Kitay ósimlikleri hám haywanot dúnyası haqqında qımbatii maǵlıwmatlar toplapan. Ol ósimlik hám haywanlaming tarqalıwı, jergilikli xalıqlar paydalanatuǵın ósimlik ya haywanlar, olardıń tábiyaat daǵı áhmiyeti haqqındaǵı maǵlıwmatlardı jazıp qaldırǵan.

Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Forobiy (873—950) botanika, zoologiya, adam anatomiyası hám tábiyot-shunoslikning basqa tarawlarında baqlaw júrgizgen (2-súwret). Ol insan organizmi pútin sistema ekenligin, túrli kesellikler azıqlanıw rejiminiń b'zgarishi menen baylanıslılıǵın kórsetken.

Farobiy insan barinen burın_hayvonot dúnyasınan ajralıp shıqqanltfli, usınıń sebepinen adamda haywanlarda birpara uqsaslıqlar saqlanıp qplganligi naqiaagi pikirdi llgari súrgen. Ol tábiy tańlanıwdı, jasalma tańlawdı tán alıw etken.

Orta ásirler degi tábiyaat páni rawajlanıwına, ásirese, Beruniy hám ibn Sino úlken úles qosqanlar. Abu Rayhon Beruniy (973—1048) kórsetiwishe, tábiyaat besew element-den — boslıq, hawa, órt, ~suv hám topıraqtan payda bolǵan (3-súwret). Beruniy áyyemgi grek alımı Ptolomeyning «Jer álemdiń orayı bolıp. ol háreketlanmaydigan say-yoradir», — degen táliymatına sın kózqarastan kóz menen qaragan hám Jer Quyash átirapında háreketlense ájep emes, ol domalaq formada, dep aytıp ótken. Sonlıqtan, Beruniy polyak astronomı Kopernikdan 500 vil awal Quyash sistemasınıń dúzılıw tiykarların to'g'n oyda sawlelendiriw etken. Onıń pikrine qaraǵanda, Jer maydanında mudami ózgerisler júz bolıp turadı. Suwsız orınlarda az-azdan dáryalar, teńizler payda boladı. Olar da óz túr-batida jayların ózgertiredi.

Beruniydiń dizimnen ótkeriwinshe, Jer júzinde haywanlar, ósimlikler rawaj - lanishi ushın sharayat sheklengen. Usınıń nátiyjesinde tiri janzatlar arasında jasaw ushın gúres baradı. Bul gúres olar ómiriniń mánisin quraydı.

— Eger átirap daǵı tábiyaat ósimlik hám haywanlar qandayda bir turining órshiwine tosqınlıq ko^rsatrnaganda edi, — dep aytıp otedi Beruniy, — bul tur pútkil Jer maydanın iyelegen. bo'Iardi. Biraq bunday órshiwge basqa organizmler qarsılıq kórsetedi hám olar arasındaǵı gúres kóbirek maslasqan organizmlami ámelge asaradi. Beruniydiń jasaw ushın gúres tábiy tańlanıw haqqındaǵı pikirlerine tıykarlanıp, watanlasımız evo-lutsiyaning háreketlendiriwshi faktorların ingliz tábiyatshii Charlz Darvin 800 jıl ilgeri aytıp ótkenligin kóremiz.
Beruniydiń aytiwina qaraǵanda, tábiyaatda hámme zatlar tábiyaat nızamlarına muwapıq jasaydı hám ózgeredi. Ol tiri tábiyaattıń tariyxıy rawajlanıwın tán alıw etpesada, pal hárre-lar ósimliklerden, qurt góshdan, chayonlar ánjirden payda boladı, dep boljaǵan. Alımdıń atap kórsetiwe qaraǵanda, Jer júziniń ózgeriwi ósimlik hám haywanlardıń ózgeriwine alıp keledi.

Beruniy adamlardıń reńi, túsi, tábiyaatı, etikası túrlishe bolıwına irsivateina emal, bálki topıraq, suw, hawa, ortalıq sharayatı baslawshı dep tán alıw etedi. Beruniydiń pikrine qaraǵanda, adam óz rawajlanıwı menen haywanlardan ádewir uzoqlashib ketken. Ol xalqlami siyasiy gruppalarǵa bolıw, olardıń birin joqarı, ekinshiden tómen kóriw ladan -likdan basqa zat emes, dep uqtiradi.

Oraylıq Aziyanıń belgili tábiyatshi alımı Abu Ali ibn Sina (980—1037) tábiyaattıń obiektiv barlig'iga isenim payda etedi (4-súwret). Tawlar onıń pikrine qaraǵanda, suw tásiri yamasa jerdiń eliriwi nátiyjesinde payda bo'Igan.

Ibn Sino óz dóretpelerinde ósimlikler, haywanlar hám adam óz-ara uqsas, sebebi olardıń barlıǵı azıqlanadı, ko'payadi, ósedi dep uqtiradi. Ósimlikler rawajlanıwdıń tómen basqıshında, haywanlar orta basqıshında, adam bolsa eń joqarı basqıshında turadı.

Adam denesiniń dúzilisin úyreniw ta'qiqlangan orta ásirlerdinde Ibn Sino adam anatomiyası menen jasırınsha shuǵıllanǵan. Alım kóp ilimiy dóretpeler jazǵan. Olardan bizlerge shekem 242 tasi vetib kelgen. Alım medicina tiykarlawshilerinen bin retinde úlken maba qazanǵan. Ol orta ásir Shıǵısı medicina bilimleriniń qomusi bo'Igan dúnyaǵa belgili «Medicina nızamlari»dıń avtorı bolıp tabıladı. «Medicina nızamlari» besew kitaptan ibarat.

Birinshi kitapda adam denesi shólkemleriniń dúzilisi hám funksiyaları, túrli kesellik-larning kelip shıǵıw sebepleri, emlew usılları bayan_cJiladi.

Ekinshi kitapda ósimlik. metall hám haywanlardan alınatuǵın dáriler hám hár bir dáriniń aaysi kesellikke em ekanliei jto'rsatiladi.

Úshinshi kitap insannıń hár bir orgamda bolatuǵın kesellikler, olardı anıqlaw hám emlew usıllarına bpg'i (;hlan£ari

Tórtinshi kitapda xirurgiya, va'ni suyeklerdiń shıǵıwı, sınıwın emlew haqqında sóz vuritiladi.

Besinshi kitapda murakkah dáriler, olardı tayarlaw tuwrısında maǵlıwmatlar keltTriladi.

Ibn Sinoning «Medicina nızamlari» shıǵarması 500 jıl dawamında Evropa onı -yersitetlarida tiykarǵı shıpakerlik kásibi go'Hanmasi j»ifajjdj_~o'qitilib kelindi hám 40 retten artıa baspa etildi.

Alım adam daǵı birpara kesellikler (sheshek gúl, tırıspa. tuberkulyoz ) kózge kórinbes organizmler arqalı payda boladı. dep belgilengenler etedi. Sonlıqtan, mikroskop kashf etińmesten, mikro-biologiya páni ele formalanmasdan 600—700 jıl aldın Ibn Sino vuqumli kesellikler suw hám hawa arqalı taraalishini tán alıw etdi.

Zahiriddin MuhammadJtobur (1481—1*^0). tek ullı mámleket ǵayratkeri, shayır bolıp qalmastan, tábiyatshi alım ham bolıp tabıladı (5-súwret).

Bobur tárepinen jazılǵan «Boburnoma»de Orayiv Osivo. Afganistan. Indiya sıyaqlı mámleketlerdine tariyxı. eeografiyasi xalıqlar turmıs keshirim tárizi, mádeniyatThilan hirpa, n'simlik hám hawonot álemi tuwrısında qızıqlı maǵlıwmat beril-gan. Ol ózgelerden esitkenlerine emes, bálki ózi kórgen, kuzatganlariga tiykarlanǵan Folda haywan hám ósimlikler dúzilisi, turmıs tárizi, olardıń óz-ara uqsaslıǵı voki parqlarihaqida ma'lmriTvrTarni bayr. n ptgan

Bobur totı, tawıq, láylek, úyrek.pıl. mavmun, delfin, krokodil, kiyik hám basqa_hayvonlarnini tórt quruhga: qurǵaqlıq haywanları, qus, suw qasında yashavdigan haywanlar hám suw haywanlarına ajratgan.

DARVINGACHA BO'LGAN DAVRDA TABIAT FANLARINING RIVOJLANISHI. SISTEMATIKA FANI

XV ásirdiń yarımına kelip, Evropa mámleketlerinde feodalizm ornına burjuaziya hákimiyat ornatildi. Nátiyjede sanaat orayları, iri qalalar qurildi, pán, texnika anaǵurlım rawajlandi. Uzaq saparlarǵa shıǵıw, ózge mámleketlami basıp alıw, olardıń tábiyǵıy baylıqların talash, xalqni ekspluataciya qılıw háwij aldı. Iri sha-hárlerde botanika hám haywanot baǵları dúzildi. Basqa jerlerden evropalıqlarǵa notanish kóplegen ósimlik hám haywan túrleri keltirildi.

Bulardıń hámmesi ósimlik hám haywanlardı úyreniwge úlken qızıǵıwshılıq oyatdı. Nátiyjede adamlardıń ósimlikler hám haywanlar tuwrısındaǵı bilimleri áyyemgi dúnyaǵa nis-batan bir neshe ret arttı. Botanika, zoologiya pánleriniń jáne de rawajlanıwı ushın awal belgili bolǵan ósimlik hám haywan túrlerin gruppalaw mútajligi tuwıldı. Bul másele menen belgili shved alımı Karl Linney shuǵıllandı (6 -súwret). Alım ósimlik hám haywanlar sistematikasiga tiykar salındı. Ol 10 mińnen aslam ósimlik, 4200 den artıq haywan túrlerin suwretlab berdi.

Lenney túrlerdi áwladlarǵa, áwladlardı bolsa shańaraqlarǵa, shańaraqlardı gruppa -larga, gruppalardı klasslarǵa birlestirdi.

Siz tómen klaslarda botanika, zoologiya pánlerin oqıǵanıńızda suvo'tlar, sporali ósimlikler, ashıq hám jabıq urıwlılar, omırtqasız hám omırtqalı haywanlardıń bir qan-cha tipleri, klassları, gruppaları, shańaraqları, áwlad hám túrleri menen tanıwgansiz. Házirgi waqıtta biologiya pániniń túrli tarawları júdá rawajlanıp ketken. Usınıń sebepinen, ósimlik hám haywanlardı sistemaǵa salǵanda olardıń bir qansha belgi, ózgeshelikleri itibarǵa alınadı. Bul bolsa, óz gezeginde, tiri janzatlami qan-aǵayınlıǵına tıykarlanıp sistema dúziw imkaniyatın beredi.

Linney zamaninde bolsa, biologiyaning júdá kóp tarawları ele rawajlanbaǵan edi. Usınıń sebepinen, ol ósimlik hám haywanlardıń ayırım belgilerigagina tiykarlanǵan halda jasalma sistema dúziwge eristi.

Linney barlıq ósimliklerdi shańlatqıshları sanına, shańshı sabaqlarınıń

uzın-qısqalıǵına hám qosılıwına qaray 24 klasqa, haywanlardı bolsa

tuziiishiga qaray 6 klasqa kirgizdi. Olar sutemizuvchilar, qus,

amfibiyalar (sudralib juretuǵınlar, suwda da qurǵaqlayda jasawshılar )

balıqlar, shıbın-shirkeyler hám de chuvaichangiar klası edi.

Linneyning omırtqalı haywanlar sisteması tuwrısındaǵı pikirleri salıstırǵanda tuwrı bolsa -de, omırtqasız haywanlarda onıń jasalmalıǵı kózge ayqın taslanadı. Omırtqasız haywanlardıń shıbın-shirkeylerden tısqarı barlıq wákilleri jawın qurtılar sin-figa kiritiliwi buǵan ayqın mısal bolıp tabıladı.

Linney sistemasında kóp haywanlar tuwrı jaylastırılǵan. Mısalı, onıń sute-mizuvchilar, qus, balıqlar tuwrısındaǵı sisteması elege shekemge shekem óz qımbatın joǵat -gani joq.

K. Linneyning haywanlar sistemasına qaraǵanda J. B. Lamark (1744—1829 ) tárepinen dúzilgen haywanlar sisteması anaǵurlım artıqmashılıqlarǵa iye (J-su'wret).

Lamark haywanlami 14 klasqa ajratdi. Bunda olardıń awqat as sińiriw qılıw, dem alıw, qan aylanıw hám nerv sistema dúzilisine óz e'ti-barın qaratdı.

Eger Linney dúzgen sistemada haywanlardıń quramalı dúzilisinen ápiwayı tárep dúzılıwǵa qaray jaylastırılǵan bolsa, Lamark haywanlami ápiwayı dúzılıwdan quramalı dúzılıw tárep jaylastırdı.

Haywanlar sistemasın dúziwde fransuz alımı Jorj Kyuvening da xızmetlerin bar. Ol haywanlami sistemaǵa salıwda tiykarǵı kriterya etip birinshi dárejeli organlarǵa e'ti-bar beriw kerekligini ayttı. Bunday birinshi dárejeli organlarǵa ol nerv sistemasın ki-ritdi. Sebebi nerv sisteması organizmdegi túrli organlar sisteması ortasındaǵı baylanıstır -nishlami saqlawda, organizmdiń bir pútkilligin támiyinlewde sheshiwshi áhmiyet-ga iye.

Kyuve haywanlardıń nerv sistemasın tórt plan tiykarında dúzilgenli- gini tán alıw etdi hám de barlıq haywanlami tórt: omırtqalılar, jumsaq tanlilar, bo'g'imlilar, nurlilar sıyaqlı tiplarga ajratdi.

Ósimlikler hám haywan sistematikasi salasında tóplanǵan maǵlıwmatlar, túrler ózger-maydi, degen edi K. Linney. J. Kyuve ilgeri súrgen ideyalarǵa keri bolıp, hár qıylı ósimlik, haywan gruppaları dúzilisi tárepinen hár túrlı bolıwına qaramay, olar arasında óz-ara qan-aǵayınlıq bar ekenin kórsetdi. Bul bolsa evolutsion táliymat jaratıw -de zárúrli áhmiyetke iye boladı.

J. B. LAMARK TA'LIMOTI

Organikalıq álem evolutsiyasi tuwrısındaǵı táliymattı birinshi bolıp fransuz alımı Jan Batist Lamark jarattı. Onıń táliymatı organikalıq álem evolutsiyasiga tiyisli kóp máselelerdi, atap aytqanda, biologiyalıq tur, sırtqı ortalıqtıń organizmlerge kórsetken tásiri, evolutsion processda organizm ishki ózgeshelikleriniń áhmiyeti, ózgeriwshenlik hám irsi-yat sıyaqlılardı qamtıp alǵan.

Lamark óz táliymatında tábiyaatda tek individler ámeldegi, tur, áwlad, shańaraq, gruppa, klass sıyaqlı sistematik birlikler adamlar tárepinen oylap shıǵılǵan, olar tábiyaatda uchramaydi degen pikirdi ilgeri surdi, hám sistematik birliklerdiń tábiyaatda real ekenligin biykar etdi.

Onıń pikrine qaraǵanda, tur xillari, genje túrlerdiń tábiyaatda dús keliwi, túrler ózgeriwinen dárek beredi. Usınıń sebepinen de, túrler arasındaǵı shegaranı tawıp bolmaydı.

Lamark túrlerdiń ózgeriwshenligin atap kórsetiw menen birge, bul ózgerisler sebeplerin hám evolutsion processtiń háreketlendiriwshi kúshlerin túsindiriwge intil-di. Lamarkning uqqızıwısha, baslanǵısh organizmler turmıslıq ózgeshelikke ıyelewi ushın olar denesine sırtqı ortalıqta keń tarqalǵan materiallıq bóleksheler (flyuidlar) kiriwi kerek. Keyinirek áne sol tiri bólekshelerge iye bolǵan ápiwayı organizmler quramalılanıw tárep ózgergen.

Ámeldegi bolǵan organizmlerdiń dúzilisine qaray, Lamark haywan -larni altı tekshe — gradatsiyaga ajratgan.

Teksheli rawajlanıw tiykarınan haywan klassların bir-biri menen salıstırıwlap úyrenilgen-de kórinetuǵın boladı. Mısalı, birinshi tekshege Lamark as sińiriw shólkemlerinen basqa ishki shólkemleri bolmaǵan infuzoriyalar poliplarni, ekinshi tekshege bolsa uzunchoq shınjırsimon nerv sistema, as sińiriw shólkemlerinen tısqarı basqa ishki shólkemleri bar bolǵan nurlilar, jawın qurtılardı, besinshi tekshege nervler bas miyaga tutasǵan, lekin gelle suyek boslig'ini toldırmaǵan, júregi bir juwan qarınnan ibarat, suwıq qanlılar — balıqlar, reptiliyalar klası, ollinchi tekshege iye nervler bas miyada ıslawıb, bas mıy gelle suyek boslig'ini toldırǵan, júregi eki juwan qarınnan tuzil-gan, ıssı qanlı haywanlar — qus, sutemizuvchilar klassların kirgizgen.

Teksheli rawajlanıw principine kóre, organizmler mudami ápiwayınan quramalıla -ósindi tárep ózgerar eken, ol halda ne ushın házirgi dáwirde organlar dúzilisi quramalı haywanlar menen ápiwayı dúzılıwǵa iye bolǵan haywanlar birge jasap atır, degen mashqala ústinde toqtap, Lamark bunday haywanlar quramalı ólik zattan payda boimoqda, deydi.

Lamark pikirine kóre, tábiyaatda organizmlerdiń teksheli rawajlanıw principi boyınsha rawajlanıw hámme waqıt tuwrı ámelge oshaver-maydi. Sırtqı ortalıq organizmlerge tásir etip, olardıń tekshe boyınsha rawajlanıw rejesin ózgertirip jiberedi.

Shama menen oylayıq, tábiyaat suw haywanların jaratqan. Eger suwdiń tereńligi, tınıqlıǵı, háreketi birdey bolsa, tolıq halda teksheli rawajlanıw boiar edi. Rasında bolsa tábiyaatda birdey ózgermeytuǵın sharayat baqlanbaydı. Mısalı, suw shor, dushshı, tınıq, ılaylı, oqmaydigan, oqadigan, sayız, tereń, suwıq, ıssı bolıwı múmkin. Organizmler túrme-túr sharayatta jasar eken, bir tekshege tiyisli bolǵan organizmler sırtqı ortalıq tásirinde ózgeriwi, ayırım jaǵdaylarda teńib bolmaydı kóriniske ıyelewi tábiy bir hoi. Lamarkning atap ótiwishe, tegis orında tez juwırıwǵa maslaw -gan haywan malxanada jasawǵa májbúr etilsa, ol semirib kúshi hám shaqqanlıǵın joǵatadı. Tap sonıń menen birge, 5—6 jıl qápesde saqlanǵan qus azat etilse, erkinlik-de basqa qus sıyaqlı ucha almaydı. Eger ózgergen sharayat bir neshe buwın em-mida tásir etse hám oǵan ıqlım, azıq hám de ortalıqtıń basqa faktorları qosılsa, ol halda birotala ózgergen organizmler payda boladı.

Lamark ortalıq tásirine juwap reaksiyasına qaray, barlıq organizm-larni úsh gruppaǵa ajratgan.

Birinshi gruppaǵa ósimlikler kiritilip, olar tásirleniw hám háreketleniw ózgeshelikine iye emesligi belgilengenler etiledi. Ekinshi gruppaǵa sırtqı tásiri nátiyjesinde háreketlana aladı -gan ápiwayı haywanlar (infuzoriyalar, poliplar, jawın qurtılar ) kiritilgen. Úshinshi gruppaǵa nerv sisteması joqarı dárejede rawajlanǵan, jetilisken sezim shólkemleri sırtqı ortalıq tásirinde óz qálewi menen háreketlana alatuǵın haywanlar kiritilgen.

Sırtqı ortalıq birinshi hám ekinshi gruppa organizmlerge tikkeley bolmaǵan hám tikkeley tásir kórsetedi. Mısalı, ayiqtovon o'simligining suw arasındaǵı yamasa suw maydanı daǵı bargla-rining hár túrlı kóriniste bolıwı sırtqı ortalıqtıń tikkeley tásirine mısal bolıp tabıladı (8-rasra)-

Nerv sisteması quramalı haywanlarǵa bolsa sırtqı ortalıq tikkeley bolmaǵan tásir kórsetedi. Ortalıqtıń uzaq dawam etken tásiri bunday haywanlardıń awalo talabın ózgertira-di. Bul talaptı qandırıw maqsetinde haywandıń háreketleri ózgeredi. Hárekettiń ózgeriwi haywandıń turpayın ózgeriwine alıp keledi. Bul óz gezeginde birpara organlardıń shınıǵıw etiwine, basqaları bolsa shınıǵıw etpesligiga sebep boladı. Shınıǵıw etken organlar kúsheyip, shınıǵıw etpegen organlar bolsa kúshsizlana baradı (9 -súwret).

Lamarkning adam payda bolıwı haqqındaǵı pikirleri dıqqatqa ılayıq. Onıń pikrine qaraǵanda, adam tábiyaattıń bir bólegi bolıp, ol basqa tiri janzatlarǵa uqsap tabi-at nızamlarına boysunadı. Lining dene dúzilisi basqa sutemizuvchi haywaniamikiga uqsas, deydi. Adam, ásirese, gewde dúzilisi, fe'1-atvori menen meshinlerge jaqın.