Tilshunoslikka kirish

1. Leksikologiyaning predmeti va vazifalari.

Barcha tillarda so‘zlar mavjud, va so‘zlar ehtimol, tilshunoslikning o‘rganish eng oson bo‘lgan til birliklaridan biridir. Birinchi qismda o‘rganib chiqilgandek, nutqda ishlatilgan tovushlarning ma’nosini tushunish uchun, ularni juda chuqur tahlil qilish kerak va ko‘pchilik til o‘rganuvchilari ushbu tovushlarni osongina aniqlay olmaydi. Jumlalar ham, xuddi shunday so‘zlar kabi, bir xil intuitiv bevositalikka ega emas. Ko‘plab kuzatuvlar natijasiga ko‘ra, biz gapirganimizda, ko‘pincha gaplarni tugallamaydigan so‘zlarni ishlatamiz. Quyidagi suhbat bunga yaqqol misol bo‘la oladi:

(85) speaker a: Where are you going?

speaker b: Shopping.

speaker a: What for?

speaker b: To buy some socks.

85-misolda ko‘rsatilgan jumlalarda faqat birinchisi to‘liq gap bo‘la oladi, qolganlari esa, ya’ni A va B, osonlikcha elliptik bo‘lish mumkin va ma'lumotlarni, shu jumladan, suhbat doirasida tahmin qila olishi mumkin. Shuning uchun biz doim biror-bir so‘z yasashda tovushlarning ketma-ketligini aniq va ravon talaffuz qilamiz, deb ayta olmaymiz (asosiy kirish qismida eliziya va assimilyatsiyaga keltirilgan misollarga qarang). Shuningdek, biz “so‘z bo‘laklari”dan muntazam ravishda foydalanamiz, deb ham ayta olmaymiz.

Tasavvur qilib ko‘ring, agar biz og‘zaki yoki yozma matnda huddi shunday qilib ko‘rsak ,qanday qiyinchiliklarga duch kelishsimiz mumkin? Jumladan, (86) misolda keltirilgan A va Bning suhbatini tushunishga bo‘lgan harakat bizga bir qancha qiyinciliklarni olib kelishi mumkin.

(86) speaker a: Whareying?

speaker b: Shing.

speaker a: Whor?

speaker b: Tymsos.

Biz har kuni nutqda qo‘llaydigan so‘zlarning bu qadar qulay yaqinliklariga qaramay, ularni qo‘llashda jiddiy e’tibor bilan qaralsa, soz’lar qiziqarli savollarga va ba’zan omadimiz chopsa, qiziqarli javoblarga olib kelishi mumkinligiga ajablanmasligimiz kerak. Barcha til konstruktsiyalardan, so‘z jismoniy obyektlar uchun, ehtimol, eng yaqin bo‘lgan, ammo fizika fanlari tarixi ko‘rsatib turgandek, har kungi obyektlaning ostida bir dunyo mavjuddirki, biz ularni qimmatli biz osongina tushuna olmaydigan usullar bilan yasalgan uskunalarsiz tushuna olmaymiz. Agar biz tabiiy fanlar olimlari fizik dunyoni tushunishga harakat qilayotgani kabi biz ham so‘zlarni tushunishmasak (yoki, hech bo‘lmasam tilning bir jihatini) shakllantirmasak, sizni adashtirgan bo‘lamiz. Lekin biz ajablanishga tayyor bo‘lishimiz kerak va o‘sha qarashlarning naqadar muhim ekanligini bilish uchun avval o‘z ona tilimizda ishlatiladigan so‘zlarni amaliy jihatdan yashi o‘rganib chiqqan bo‘lishimiz kerakligini unutmasligimiz kerak.

Ushbu kitobning bu qismidagi keyingi to‘rt bo‘limi so‘zlarning tabiatini tushunishda muhim bo‘lgan va bizning asosiy kirish qismida taqdim etilgan nazariy nuqtai nazardan keltirilgan masallarni ochib berishga bag‘ishlanadi. Eslatib o‘tamiz, biz bu yerda tilning grammatikasini albatta leksikondan iborat bo‘lish, ya’ni tilda uchraydigan so‘zlar va ularning lingvistik xususiyatlari aks etgan ro‘yxat mavjud bo‘lishi tog‘risidagi taklifni ilgari surgan edik. Birinchi qismda, aynan 5-bo‘limda, biz lug‘atda uchraydigan so‘zlarning fonologik xususiyatlari haqida fikr yuritgan edik, so‘zning bir aspekti, ya’ni shakli haqida. Ushbu shakl 9-, 10- va 11- bo‘limlarda ham davom etadi. U yerda biz morfologik va sintaktik hamda leksika bo‘limlarida uchraydigan xususiyatlari tog‘risida batafsil ma’lumotlar beramiz. Bundan tashqari, (ko‘p) so‘zlar bir yoki undan ortiq ma’nolarga ega va 12-bo‘lim biz so‘zning semantik xususyitalari leksikada qanday qilib namoyish etilishi mumkin va leksikonning umumiy tashkillanishida so‘zning tub ma’nolarining ahamiyati kabi savollarni ilgari suradi. Leksikonda so‘zlarning kognitiv xususiyatlarini aks ettiruvchi bir qancha tushunchalar bilan tanishtirib bo‘lgach, biz kirish qismidan boshqa qarashlarga o‘tamiz. 13-bo‘limning mavzusi asosan yosh bolalarni qanday qilib so‘z o‘rganishiga bag‘ishlangan. Tajribalar natijalari ko‘rsatganidek, biz so‘zlarni qanday qilib eslab qolishimiz va tushunishimiz va bizning har kungi lingvistik muloqotimizda qo‘llanishi to‘g‘risida 14- bo‘limda o‘rganamiz. Ba’zi tillardagi tartibsizlik ayrim muammolarga sabab bo‘ladi. Ular yetarli darajada aniq shakllangan so‘zlar bilan bog‘liq va biz ushbu qiyinchiliklar haqida va ularni bartaraf etish yollari haqida 15-bo‘limda bayon etamiz. Va, nihoyat, ijtimoiy lingvistika nuqtai nazarini targ‘ib etgan holda 16- qismda biz bir so‘zlarga tillar yoki bir tilning turli shevalari o‘zaro muloqotga kirganda ta’sir etadigan omillarni o‘rganish kabi masalalarni o‘rganib chiqamiz. ⁷(127-129)