|
ТИЛШУНОСЛИКДА МЕТАФОРАНИНГ ЎРГАНИЛИШИ
МАСАЛАСИ
Феруза АБДУЖАББАРОВА
катта ўқитувчи
Низомий номидаги
Тошкент давлат педагогика университети
Тошкент, Ўзбекистон
feruzaabdujabbarova@yandex.com
Аннотация
Ушбу мақолада метафоранинг ўрганилишига доир илмий тадқиқотлар
таҳлил қилинди, метафора тушунчаси, унинг антропоцентрик табиати,
хусусий-муаллифий метафоралар, уларнинг бадиий матнда ҳосил қилган
номлари ҳақида сўз юритилди.
Таянч сўзлар:
метафора, антропоцентрик табиати, хусусий-муаллифий
метафоралар, бадиий матн, илмий тадқиқот.
ПРОБЛЕМЫ ИЗУЧЕНИЯ МЕТАФОРЫ В ЛИНГВИСТИКЕ
Феруза АБДУЖАББАРОВА
Старший преподаватель
Ташкентский государственный педагогический
университет имени Низами
Ташкент, Узбекистан
feruzaabdujabbarova@yandex.com
Аннотация
В статье анализируются исследования в области метафор,
рассматриваются понятие метафоры, ее антропоцентрическая природа,
частные авторские метафоры и их наименования в художественных текстах.
Ключевые слова
: художественный текст, метафора, частные авторские
метафоры, антропоцентричность метафоры, научное исследование.
Жаҳон тилшунослиги, хусусан, метафорологиянинг тадқиқ доирасида
инсоннинг метафороген фаолияти туради. Метафорология – илмнинг
мустақил таркибий бирлиги бўлиб, метафорани оламни билишнинг асосий
усулларидан бири сифатида тушуниш унинг антропоцентрик табиати,
метафора ва у ҳосил қилган номларни фалсафий, мантиқий, психологик,
нейролингвистик метафорология кўламида текшириш заруратини келтириб
чиқармоқда.
Метафораларнинг лингвокогнитив табиати, унинг юзага келиш
шартлари, луғавий бирликларнинг ҳосил бўлишидаги ўрни ва аҳамияти,
таснифи, метафорик номларни тилнинг миллий корпусида бериш йўллари,
метафорик маъно, ном ва тушунча муносабати кабилар ҳам тилшуносликдаги
асосий масалалардан бирига айланган.
Дунё тилшунослигида метафорологиянинг пайдо бўлиши ва алоҳида
соҳа сифатида шаклланишини антропоцентрик планда тадқиқ этиш, антик ва
ўрта аср тилшунослигидан фарқли, метафораларнинг лисон ва тафаккурга
қаратилган
лингвокогнитив,
лингвокултурологик,
психолингвистик
табиатини тушунтириш борасида тадқиқотлар олиб борилмоқда.
Ўзбек тилшунослигида ҳам сўз маъносининг метафора усулида кўчиши
бўйича бир қанча изланишлар олиб борилган ва олиб борилмоқда.
Метафоранинг таърифлари ўзбек тилшунослигига оид илмий
адабиётларда қуйидагича берилган:
1.
Метафора – (грек.- кўчириш). Бир предмет номини бошқа бир
предметнинг бирор томондан ўхшашлигини эътиборга олиб кўчириш.
Метафора сўзнинг янги маънолари ҳосил бўлишида қатнашадиган
факторлардан биридир [14;54]. Масалан,
қулоқ, коса
сўзларининг
дуторнинг
қулоғи, тарвузнинг косаси
каби кўчишлари метафорага мисол бўла олади.
Сўз маъноси маълум хусусиятларга кўра кўчади. Луғавий маънонинг
асосий тараққиёт йўллари (кўчиш усуллари) қуйидагича: метафора,
метанимия, синекдоха, функциядошлик (вазифадошлик), киноя.
Метафорада маъно кўчиши ўхшашлик асосида рўй беради. Метафора
икки усулда амалга ошади: а) маъно ўхшашлик асосида кўчади:
олтин куз,
кумуш чойшаб, фан чўққилари, лицей қалдирғочлари каби.
2.
б) метафора – дек, -дай, каби, сингари, янглиғ, худди, гўё сўзлари
ёрдамида ҳосил қилинади. Масалан
: шишадек осмон, Адашган ит каби
Фурқат, худди шердек [15;89].
Тилшуносликда метафора номида талқин этиладиган тушунча,
адабиётшуносликда, кўчим ёки троплар, классик адабиётда истиора деб
юритилгани маълум [3;77-79].
Кўчимлар дейилганда, адабий асарнинг бадиий
қимматини,
ифодалилигини, экспрессивлигини кучайтириш учун бир нарсанинг номини,
белгисини иккинчисига кўчириш ёки сўзларнинг кўчма маънода ишлатилиши
[12;70] назарда тутилади.
Сўз маъносининг кўчиш жараёнлари турли кўринишларда намоён
бўлади, бу жараёнлар ва уларнинг натижалари сифатида юзага келадиган
ҳодисалар, бу ҳодисаларнинг турлари, ўзига хос хусусиятлари каби масалалар
ўзбек тилшунослигида анча батафсил ўрганилган. Кўчимлар деярли кўпчилик
адабиётларда “троплар” атамаси остида ўрганилган.
Нарса буюм, воқеа ва ҳодисалар ўртасидаги ўзаро ўхшашликка
асосланган маъно кўчишига метафора дейилади. Метафора кўчма маъно ҳосил
қилишнинг энг кўп тарқалган усули бўлиб, мумтоз адабиётшуносликда
истиора деб юритилган. Метафоранинг икки турини фарқлаш лозим:
лингвистик метафора ва хусусий муаллиф метафоралари.
Лингвистик метафоралар тил тараққиёти билан боғлиқ ҳодиса
ҳисобланади, “бундай метафоралар асосан, аташ, номлаш вазифасини
бажарганлиги учун уларда услубий бўёқ, экспрессивлик, бинобарин, улар
ифодалаган нутқ предметига нисбатан субъектив маъно ифодаланмайди”
[8;13].
Фақатгина маълум бир сўзнинг маъно доираси кенгаяди ҳамда янги
тушунчаларни аташ учун хизмат қилади. Масалан, одамнинг кўзи, узукнинг
кўзи, кўйлакнинг этаги, тоғнинг этаги каби.
Хусусий-муаллифий метафоралари эса ёзувчининг эстетик мақсади,
яъни борлиқни субъектив муносабатини қўшиб ифодалаган ҳолда номлаши
асосида юзага келади. Улар услубий жиҳатдан бўёқдорликка ва воқеликни
образли тасвирлаш хусусиятига эга бўлади. Шунинг учун ҳам метафоралар
бадиий матнда қаҳрамоннинг ҳис-туйғуларини таъсирчан, ёрқин бўёқларда,
аниқ ва ихчам ифодалашга хизмат қилади.
Хусусий-муаллифий метафораларда ҳамиша коннотатив маъно мавжуд
бўлади. “Метафора орқали маъно кўчишида коннотатив маъно ёрқинроқ акс
этади. Масалан, от, эшак, қўй, ит, бўри, тулки йўлбарс, бойўғли, мусича,
бургут, лочин, қалдирғоч, булбул каби ҳайвон ва қушларнинг номлари бўлган
лексемалар мавжудки, бу сўзлар ўз маъносидан ташқари кўчма маънода жуда
кенг қўлланилади. Отнинг бақувватлиги, эшакнинг ақлсизлиги, қўйнинг
ювошлиги, итнинг вафодорлиги, мушукнинг эпчиллиги, тулкининг айёрлиги,
бургутнинг чангали кучлилиги, лочиннинг кўзи ўткирлиги каби типик
хусусиятлар бошқа предметларга нисбатан метафорик усулда кўчирилади,
натижада коннотатив маъно юзага келади ҳамда матннинг таъсирчанлиги
ошади” [5;12].
Метафора билан ўхшатиш конструкциянинг ўзаро фарқи ҳақида
тилшуносларимиз ўзларнинг фикрларини айтиб ўтганлар. Уларда асосан
қуйидаги фарқлар санаб ўтилади [3;80]. Ўхшатишда сўзлар ўз маъноси билан
иштирок этади. Метафорада сўзлар доим кўчма маънода бўлади.
Ўхшатишда икки компонент – ўхшатилувчи объект ва ўхшовчи образ
қиёсланади. Метафора эса бир компонентли бўлади.
1.Ўхшатишларда кенгайиш имкониятлари кўп, бир гап ҳатто абзац
даражасида кенгайиши мумкин. Метафоралар эса бир сўз ёки сўз
бирикмасидан иборат бўлади.
2. Ўхшатишда махсус: - дай, дек, -симон, -ларча, каби, сингари,
ўхшамоқ каби кўрсаткичлар мавжуд. Метафораларда бундай кўрсаткичлар
бўлмайди.
Тилшуносларимиз метафора йўли билан маъно кўчишини қуйидагича
таҳлил қилади [4;17]:
а) ифодаланаётган предметлар (ҳодисалар) ўртасидаги шаклий
ўхшашлик асосида:
бурун («одамнинг бурни»
– бош лексик маъно) бурун
(«чойнакнинг бурни» – ҳосила маъно);
б) иккита белги – хусусият ўртасидаги нисбий ўхшашлик асосида:
тез
(
«оз вақт ичида, дарров»
– бош лексик маъно:
мажлис тез тугади
) – тез
(«дарров аччиқланадиган, жизаки» – ҳосила маъно:
тез одам
);
Do'stlaringiz bilan baham: | 
