Тилшунослик назарияси

1
 А. Мейе (1866 - 1936) француз тилшуноси, ҳинд- Оврупо қиёсий - тарихий тилшунослигининг буюк вакили, Ф. де 
Соссюрнинг шогирди . А. Мейе тил масалаларига оид 24 та китоб ва 540 та мақола эълон қилган. Қар.. Я.В.Лоя. История
лингвистических учений, 208- бет. 

---

50 
бирини талаб этадиган, тақозо қиладиган белгилардир. Аниғи тил белгилари тил 
системасининг элементлари, бирликлари сифа-тида бир-бирини белгилайди. Улар ўзаро 
мантиқий, зарурий муносабатга, алоқага киришиб, бир бутунликни – тил система-сини ҳосил 
қилади. 
3. Тил ғоя (фикр, маъно) ташувчи белгилар системасидир. Тил белгиси (бирлиги, 
элементи) икки томонгаи а) ифода томо-нига (ифодаловчига) б) мазмун томонига 
(ифодаланувчига) эга-дир. Тил белгилари шартли, ихтиёрийдир. Демак, тил белгилари 
(бирликлари) моддий (материал) ва руҳий (психик,идеал) томонларнинг, товуш ва маьнонинг 
бирлигидан иборат бўлиб, бири иккинчисисиз бўлмайди, улар ўзаро диалектик боғлиқ ҳолда, 
нисбий бир бутун ҳолда ижтимоий вазифа бажаради, жамиятга хизмат қилади, фикр 
алмашувни – коммуникатив жараённи таьминлайди. 
4. Ф. де Соссюр тилшуносликни иккигаи ички лингвистика ва ташқи лингвистикага 
ажратиб, уларни ўзаро бир - бирига қарама - қарши қўяди. У ички лингвистикага тилнинг 
систем характерга эгалигини, тилнинг тузилишини (структурасини) киритади. Ташқи 
лингвистикани эса тилнинг ривожланиш жараёнидаги, тараққиётидаги реал шарт - 
шароитнии жамият билан, жамият тарихи, маданияти, тарихий воқеалар, тилнинг жўғрофий 
жойлашиши, жамиятнинг сиёсий қарашлари, маь-навий олами кабилар билан боғлиқ ҳолда 
олади. 
Демак, ички тилшунослик тилнинг систем табиатини, унинг тузилишини текширса, 
ташқи тилшунослик тилни жамият тараққиёти билан боғлиқ ҳолда текширади. Негаки 
жамиятнинг мавжудлиги тилнинг мавжудлигини, тилнинг мавжудлиги эса жамиятнинг 
мавжудлигини кўрсатади. Шунга кўра тил ва жамият муносабатини текшириш тилшунослик 
фанининг – умумий тилшуносликнинг доимий долзарб муаммоси бўлиб ҳисобланади. 
5. Ф. де Соссюр тилда икки аспектнии синхрония ва диахро-нияни фарқлади. Синхрония, 
синхроник аспект тилнинг ҳозир-ги, реал мавжуд ҳолати бўлса, диахрония, диахроник аспект 
тилнинг тарихийлиги, тарихий ривожланиш ҳолатидир. Демак, тилнинг муайян вазифа 
бажаришдаги реал ҳолати билан тари-хий ривожланишдаги ҳолати, «қиёфаси» - ҳар бири ўз 
кучини, қувватини сақлайди, уларнинг аралашиб кетишига йўл қўйил-майди. Бошқача 
айтганда, синхрония - тил мавжудлигининг, та-раққиётининг ҳозирги вақти, тилнинг алоқа 
воситаси сифа-тидаги хизмат қилиш даври бўлса, диахрония – тилнинг, тил фактларининг 
замон (вақт) нуқтаи назаридан кетма – кетлиги, яъни тарихий босқичма - босқичлиги, 
этаплилигидир.
Проф. Я. В. Лоя фикрича «тил системаси ва структурасини ўрганишда синхроник 
аспектнинг аҳамияти каттадир. Тилшу-нослик фанининг энг дастлабки, бош вазифаси систем 
табиатга эга бўлган тил ҳодисаларини замонавий, шу кундаги, ҳолатини текшириш, 
ўрганишдир. Тилнинг шу кундаги, ҳозирги системаси билан танишиш унинг тарихини ва 
бошқа тиллар билан қиёсини ўрганишдан аввал бўлиши керак»
1
. Биз ҳам шу фикрдамиз. 
6. Ф.де Соссюр жамиятнинг фикрни ифода қилиш системасини тил ва нутққа ажратади.
Тил сўзларнинг жами ва нутқни қуриш, тузиш қоидаларидир. Нутқ эса тил 
системасининг сўзлашувда ёки матнда (ёзувда) аниқ берилиши, қўлланишидир.
Ф.де Соссюрнинг фикрича, тил нутқдан қуйидаги бешта белгисига кўра фарқланадии 1. 
Тил – ижтимоий, нутқ- индивидуал. 2. Тил – систем, нутқ – асистем. 3. Тил – потенциал
(имконият, яширин), нутқ - реал (воқелик, намоён бўлиш).
4. Тил - синхрон (замонавий, ҳозирги), нутқ – диахрон (тарихий, ўтган). 5. Тил – моҳият, 
нутқ – ҳодиса.
2
Тилнинг системалилиги аксиома. Нутқчи?
Фикримизча, нутқ ҳам системадир, систем характерга эгадир. Аммо у тилга нисбатан 
иккинчи даражали система бўлиб, тил системасига асосланади,ундан имконият сифатида 
фойдаланади. Тил системаси асосида нутқий система, нутқ фаолияти, фикрни ифодалаш 
1
 Я.В.Лоя. Ўша асар, 138-бет.
2 В.И. Кодухов. Ўша асар, 72-бет. 

---

51 
системаси юзага келади. Шунингдек, нутқ (нутқий фаолият) фикрни ифодалаш жараёни 
экан, айни жараёнда иштирок этувчи бирликлар (лисоний фактлар) ўзаро мантиқий, зарурий 
муносабатга киришиб, бир бутунликни- системани, масалан, нутқни, гапни ҳосил қилади. 
Қолаверса, нутқдаги – фикр ифодалаш жараёнидаги сўз ҳам, сўз бирикмаси ҳам, гап ҳам - 
матн ҳам ўзига ҳос микро ва макросистемалардир. 
7. Ф. де Соссюр тил (нутқ) бирликлари орасидаги муно-сабатни, ўзаро боғланишни 
парадигматик ва синтагматик муносабатларга ажратади. 
Парадигматик муносабатда тил бирликлари бир парадигмага жойлашади. Масалан,улар 
бир парадигмага - сўз ўзгариши, сўз тусланиши парадигмасига (қаторига) бирлашиб, 
асосига- умумий маьносига кўра бир хил, қўшимчасига – хусусий маьносига кўра фарқли 
бўлади. Шунга кўра тил бирликлари ўзаро муайян систем муносабатга киришади. Қиёсланги 
олам, оламни, оламнинг, оламда, оламга, оламдан... 
Парадигматик муносабат тил бирликларининг нутққача бўлган муносабати, имконият 
сифатидаги тил ҳодисаси.
Синтагматик муносабатда эса тил бирликлари, масалан, сўзларнинг бири иккинчиси 
билан семантик - синтактик муносабатга киришиб, сўз бирикмасини ёки гапни ҳосил 
қилади. Қиёсланги истиқлол байрами, маьнавият юлдузлари, миллий ғурур, биз терроризмни 
қоралаймиз. Бунда тил бирликлари кетма - кет келиши, горизонтал чизиққа жойлашиши 
билан ажралиб туради.
Синтагматик муносабат тил бирликларининг нутқдаги-нутқ фаолиятидаги - фикр 
алмашиш жараёнидаги ўзаро мантиқий, зарурий муносабатидир, фикр ифодалаш учун 
хизмат қилиши-дир. Ушбу муносабат нутқ ҳодисаси сифатида белгиланади, нутқ билан 
ўлчанади ва бошқалар. 
Хуллас, ХХ аср тилшунослик фанидаги кескин бурилишга, ушбу фаннинг юксак 
даражада, кенг миқёсда ривожланишига муҳим сабаб тилнинг системалилиги ғояси ҳамда 
тил ва нутқни фарқлаш, тил ва нутқ диалектикаси бўлди. Албатта, бу ўринда
Ф. де Соссюрнинг таьлимоти, хизматлари беқиёсдир.
Таькидлаш шарт. Ф. де Соссюрнинг қарашлари, ғоялари тилшунослик фанида нафақат 
социологик лингвистиканинг – социологизмнинг, балки структурал лингвистиканинг – 
струк-турализмнинг ҳам юзага келишида муҳим сабаблардан бири бўлди. Аниғи Ф.де 
Соссюр ўзининг машҳур «Умумий тил-шунослик курси» асарида (1916) структурализмнинг 
энг асосий, бош ғояларини таькидлаб ўтди. Булари 1.Тил спецфикаси (ўзига хослиги). Яьни 
тилшуносликнинг мутлақ текшириш объекти тилдир. 2. Тил системаси. Яьни тил ўзига хос 
тузилишга, «қиёфага» эга бўлган системадир. 3. Тил формаси. Яьни тил моҳият эмас, балки 
формадир. Тил у ёки бу мазмунни, фикрни ифодалаш воситасидир. 4. Тил муносабати. Яьни, 
тилнинг ҳар бир ҳолатида, кўринишида, қўлланишида барча жараёнлар тил бирликларининг 
ўзаро муносабатига, мантиқий боғланишга асосланади, шу муносабатга қурилади.
Хуллас, 
Ф.де 
Соссюр 
таьлимотидаги 
ушбу 
муҳим 
ғоялар, 
айтилганидек, 
структурализмнинг кенг миқёсда алоҳида бир йўналиш, мактаб сифатида майдонга 
келишига хизмат қилди.