Tilshunoslik nazariyasi

Terminologiya (lot. terminus – chek, chegera, chegara belgisi + logos – so’z, ta’limot). 1. Ma’lum sohaga oid terminlar majmui. 2. Tilshunoslikning terminlar yaratish tamoyillari, ularni tartibga solish muammolari bilan shug’ul-lanuvchi, terminlarga doir ilmiy-nazariy va amaliy masalalarni o’rganuvchi bo’limi.
Til sathlari. Tilni tekshirish jarayonida, uni tahlil etishning turli usullarida belgilanadigan qatlamlari. Tilning asosiy sathlari: 1) fonetik sath; 2) leksik sath; 3) grammatik sath.
Til shoxobchalari. Kelib chiqish jihatidan yaqinlik belgilariga ega bo’lgan til oilalarining ichki guruhlari.
Tillar oilasi. Kelib chiqish asosining umumiyligi, fonetik, leksik va grammatik jihatdan o’zaro o’xshashligi, yaqinligi bilan izohlanadigan tillar guruhi. Mas., turkiy tillar oilasi.
Tillarning chatishuvi. O’zaro ta’sir etuvchi ikki tildan birining g’olib chaqishi va ikkinchi tilning esa g’olib tilda biror fonetik, leksik, sintaktik izlar qoldirishi. Mas., kelt tili, frank tili.
Tillarning genealogik tasnifi. ayn Tillarning shajaraviy tasnifi.
Tillarning morfologik tasnifi. Tillarni grammatik shakl hosil qilish usul-lariga ko’ra guruhlarga ajratish. Mas., amorf, agglyutinativ, flektiv, polisintetik tillar.
Tillarning tipologik tasnifi. ayn Tillarning morfologik tasnifi.
Tilning estetik vazifasi. Tilning aloqa-aralashuvda turli his-hayajon, ta’sirchanlikni ifodalash vazifasi.
Tilning ifoda jihati. Tilning tashqi tomoni, strukturasi, undagi birliklar (tovushlar, morfemalar, so’zlar, so’z birikmalari, gaplar).
Tilning mazmun jihati. Tildagi birliklarning ma’no-mazmun tomoni.
Tilning suprasegment elementlari. Bo’g’in, urg’u, ohang tilning suprasegment elementlaridir.
Tipologiya. 1.Tilshunoslikning tillarni tipologik tasnif qilish tamoyil va usullarini o’rganuvchi bo’limi. 2.Til birliklarini biron umumiy belgisi asosida tasnif qilish.
Undosh tovushlar. Ovoz va shovqindan hosil bo’luvchi tovushlar.
Unli tovushlar. Sof ovozdan hosil bo’luvchi tovushlar.
Valentlik. So’zning o’z ma’nosi asosida boshqa so’zlar bilan munosabatga kirishuvi; muayyan bir so’zning boshqa so’zlarni biriktira olish imkoniyatlari. Valentlikning quyidagi turlari mavjud: semantik valentlik; sintaktik valentlik.
Xalqaro tillar. Xalqaro kengashlarda, simpoziumlarda ishlatiluvchi, Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan rasmiy tan olingan, xalqlararo faol qo’llanuvch tillar. Bunga ingliz, ispan, xitoy, frantsuz, rus, arab tillari kiradi.
Yordamchi so’zlar. Mustaqil holda leksik ma’no anglatmaydigan, gap bo’laklari vazifasida kela olmaydigan, turli yordamchi ma’no va vazifalarda qo’llanadigan so’zlar. Bog’lovchi, ko’makchi, yuklama yordamchi so’z turkumlari bo’lib, bu turkumlarga mansub so’zlar yordamchi so’zlardir. Masalan, va, ammo, lekin, yo, yoki (bog’lovchi), bilan, kabi, singari, sari (ko’makchi), nahot, ham, faqat (yuklama) kabi.
Yozuv. Fikrni ma’lum harf va tinish belgilari vositasida qog’ozda ifodalashga asoslangan aloqa vositasi.