Tilshunoslik nazariyasi

3.So‘z  turkumlarining  tasnifi  va  ular  to‘

ғ

risidagi  nazariyalar.  So‘z  turkumlari 

nazariyasining  ikkinchi  printsipi  so‘zlarni  turkumlarga  ajratish  printsipidir.  Bu  ham  birinchi 

printsipga  asoslanadi.  So‘z  turkumlari  dastlab  ikki  katta  guruhga  bo‘linadi:  mustaqil  so‘zlar    va 

yordamchi so‘zlar. 

Mustaqil so‘zlar ma`lum tushuncha ifoda qilib, biror predmet, belgi, harakat nomini ataydi, 

gapda  biror  gap  bo‘lagi  bo‘lib  keladi.  YOrdamchi  so‘zlar  tushuncha  ifoda  etmaydi,  ular  faqat 

grammatik  ma`no  ifoda  qilib,  gapda  so‘zning  o‘zaro  munosabatini  o‘rganishga  xizmat  qiladi. 

Bularning ba`zilari so‘zlarning analitik formasini hosil qiladi. (mas., uyga qadar, ukam uchun, aytib 

ko‘r). 

---

 

 

39

Mustaqil  so‘zlar  ichida  olmoshlar  bir  qancha  xususiyati  bilan  farq  qiladi.Ular  narsa  va 

predmetlarni bevosita atamay, bilvosita anglatadi. Ularni odatda faqat vazifasiga qarab turkumlaydi. 

So‘zlarni turkumlarga ajratishda eng avvalo so‘z - nomlar ko‘zda tutiladi. Ot va fe`l asosiy 

so‘z turkumlaridir. 

Ot  semantik  jihatdan  predmetlik  tushunchasini  ifoda  qiladi.  Morfologik  jihatdan  egalik, 

kelishik,  son  kategoriyalariga,  kichraytirish,  erkalash,  hurmat  kabi  formalarga  ega.  Sintaktik 

jihatdan gapda ega, kesim va ikkinchi darajali bo‘lak bo‘lib kela oladi. So‘z yasalishi jihatdan turli 

tip va modellarga ega. Fe`l semantik belgisiga ko‘ra ish-harakat va holatni ifoda qiladi. Morfologik 

jihatdan  zamon,  nisbat,  bo‘lishli-bo‘lishsizlik,  shaxs-son  kabi  grammatik  kategoriyalarga  ega. 

Sintaktik  jihatdan  fe`l  -  kesim  uchun  eng  mos  turkum.  So‘z  yasalishiga  ko‘ra  turli  so‘z  yasalish 

tiplari va modellari mavjud. 

So‘z-nomlarga  sifat,  son,  ravishlar  ham  kiradi.  Bular  semantik,  morfologik,  sintaktik  so‘z 

yasalish belgilariga ko‘ra o‘zaro farq qiladi. 

YOrdamchi  so‘zlarga  ko‘makchi,  predlog,  bo

ғ

lovchi,  artikllar  kiradi.  Bulardan  tashqari 

modal va taqlid so‘zlar ham ajratiladi. 

Mustaqil so‘zlar:  ot, sifat, son, olmosh, fe`l, ravish; yordamchi so‘zlar: ko‘makchi, predlog, 

bo

ғ

lovchi, artekl’ kabilar. 

Turli tillarda so‘z turkumlarining mavjudligi ularning universal ekanligidan dalolat beradi. 

So‘z  turkumlari  turli  tillarda  umumiylikdan  tashqari,  har  bir  tilda  o‘ziga  xos  grammatik 

formalarga ega bo‘ladi. 

 

10-ma`ruza: TILNING SINTAKTIK  

XUSUSIYATLARI 

 

R e j a: 

1. Sintaksisning predmeti.  

2. Sintaktik munosabatlarning turlari.  

3. So‘z birikmasi va gap.  

5. Gapning aktual bo‘linishlari. 

6. Paradigma va sintagma.