Tilshunoslik nazariyasi

 

12-ma`ruza: TILNING TASHQI VA ICHKI JIHATI 

TILNING TASHQI SHAROITI 

 

Reja: 

1.

 

Tilning ichki tuzilishi. 

2.

 

Tillar taraqqiyotidagi farqlanish va o‘xshashliklar. 

3.

 

SHeva va lahjalar. 

4.

 

Adabiy til va uning mezoni. 

5.

 

Tillarning o‘zaro ta`siri. 

 

 

Jamiyat tilsiz bo‘lmaydi va aksincha til ham jamiyatsiz bo‘la olmaydi. Til kichik bir qabila 

yoki  kamroq  sonli  millat  bo‘ladimi  yoki  xalq  bo‘ladimi,  barchasi  uchun  zarur  bo‘lgan  muhim 

muloqot  vositasidir.  Tildagi  turli  hodisa  va  vositalar,  belgilar  va  xususiyatlar  o‘zgaradi,  biri 

yo‘qoladi,  boshqasi  hosil  bo‘ladi.  Asta-sekin  til  rivojlanadi.  Agar  biror  tilda  jamiyat  a`zolari 

so‘zlashmay qo‘ysa, uni o‘lik til deb yuritiladi. Masalan, lotin, xet, shumer, akkad, got, pras, xurrit 

tillari  ana  shunday  o‘lik  tillar  sirasiga  kiradi.  Lekin  bu  o‘lik  tillar  boshqa  tillarga  katta  ta`sir 

o‘tkazib,  hozir  ham  boshqa  tillarda  o‘lik  tillaridan  o‘zlashgan  so‘z  va  iboralar,  turli  grammatik 

vositalar bor.  

Tillarning  saqlanishi  va  o‘lik  tilga  aylanishi  tashqi  shart-sharoitlarga  bo

ғ

liqdir.  Tillar 

o‘rtasidagi  aloqalar  unda  so‘zlashuvchi  aholining  joylanishi  ya`ni  geografiyasi  va  jamoaning 

madaniyati,  iqtisodi,  urf-odati,  psixologiyasi  bilan  bo

ғ

liqdir.  Ba`zi  tillarda  juda  kam  odam 

so‘zlashsa,  boshqa  ba`zisida  miilionlab  xalq  so‘zlashadi.  Tillarning  hududiy  tarqalishi  ham  juda 

rang-barang.  Masalan,  ingliz  va  ispan  tillari  turli  qitqa  va  mamlakatlarda  tarqalgan  hududiy 

variantlariga  egadir.  Tillarning  mahalliy  farqlari  aks  etgan  varianti  uning  sheva  va  dialektlari  deb 

yuritiladi.  

Jahondagi ba`zi tillar va ularning dialektlari o‘rtasidagi farqlar hali aniqlanmagan. Tillar o‘z 

qo‘llanish  sohasi  bilan  ham  farqlanadi.  Masalan,  lotin  till  fanlarning  turli  sohalarida,  ayniqsa, 

tibbiyot,  biologiya,  kimyo,  geologiya,  fizika  va  boshqalarda  qo‘llanadi.  Qadimiy  grek  till  ham 

fanlarning turli sohalarida qo‘llanadi. Italyan tilidagi so‘zlar san`at sohasida ko‘proq qo‘llanadi.  

 

---

 

 

49