"Tilshunoslik" kаfedrаsi mudiri U. Qo’ziyevga uzb cu 20 203-2-kurs

Umumiy xulosalar

.Xulosa va takliflar

Keltirilgan ko‘satkichlar adabiy manbalar asosida yig‘ilgan misollar natijasi bo‘lib, ularning sinonimik munosabatini hisobga olgan holda aniq chegaralab bo‘lmaydi, chunki bog‘lovchilarni bog‘langan qo‘shma gap qismlari tarkibida qo‘llash yozuvchi va matn uslubiga xos muhim xususiyatdir. Demak, bog‘langan qo‘shma gaplarning funksional-semantik birikuvida bog‘lovchilarning ham soni ham vazifasi asosan zidlov-qiyoslash munosabatida kengroq tahlilga sabab bo‘ldi. Ayiruv munosabatli bog‘langan qo‘shma gaplarda bog‘lovchilarni shakliy ikki turga ajratish mumkin: sodda va takroriy. Ayiruv bog‘lovchilari qo‘shma gap tarkibida funsional munosabatga kirishganda ularning sinonimik ma’no darajasi bir-biridan farqlanmaydi. Faqatgina ayiruv munosabatini bo‘rttirish yoki susaytirish uchun birinchi yoki ikkinchi gap tarkibida yuklamalar qo‘llanadi. Takroriy bog‘lovchilarning ayiruv munosabatini ifodalashi nisbatan kam salmoqlidir.
Bundan tashqari o‘zbek tilida bog‘lovchisiz bog‘langan qo‘shma gap qismlarining sodda gaplarning turli tiplari bilan ifodalanishi ham e’tiborli jihatdir. Shu sababdan, qismlardan biri yoki har ikkalasi ham darak va so‘roq gaplar bilan berilishi yoki bulardan farqli ravishda qo‘shma gap tarkibida undov gap kirsa, ikkala qism ham undov gap bo‘la olmasligi va faqat birginasi undov gap bilan ifodalanishi mumkinligini ham kuzatsa bo‘ladi. Hozirgi o‘zbek tilida bog‘lovchisiz bog‘langan qo‘shma gap qismlarining bir sostavli va ikki sostavli gaplar bilan ifodalanishini olsak, bir sostavli gaplarning barcha turlari bog‘lovchisiz bog‘langan qo‘shma gaplarning har ikkala qismini yoki ikki sostavli gap bilan bir qismining o‘zini tashkil eta olishini ko‘rish mumkin. Yana shu o‘rinda, bog‘lovchisiz bog‘langan qo‘shma gap qismlaridan biri yoki har ikkalasi to‘liqsiz gap va ko‘chirma gapli konstruksiyalar bilan berilishiga ham misollar uchratish mumkin. Bunda to‘liqsiz gap qismi birinchi gap o‘rnida yoki ikkinchi gap o‘rnida kelsa, qo‘shma gap qismlari bog‘lovchilarsiz ohang va ma’no-munosabati bilan qo‘shma gapni hosil qila olishi, qo‘shma gap qismlari bir-birini to‘ldirishi yoki tarkibiga ko‘chirma gapli konstruksiyalar kira olishini qo‘shma gaplarning sintaktik tahlilida kuzatsa bo‘ladi.