Tilshunoslik kafedrasi ismoilova gulhayoning


 Metonimiya asosida ma’no ko‘chishi



Download 0,81 Mb.
Pdf ko'rish
bet3/4
Sana17.04.2020
Hajmi0,81 Mb.
#45452
1   2   3   4
Bog'liq
soz manolarining kochish usullari


2.2. Metonimiya asosida ma’no ko‘chishi 

 

Metonimiya ham nom ko‘chishi bilan yangi ma’no hosil bo‘lishiga olib 

keluvchi hodisalarning asosiylaridan hisoblanadi. Shu sababli bu hodisa ham 

nom  ko‘chishi  yo‘li  bilan  yangi  ma’no  hosil  bo‘lishi  haqida  gap  borgan 

ishlarning  hammasida  qayd  etiladi.  Metonimiya  —  narsa-predmetlar, 

belgilar,  harakatlar  o‘rtasidagi  aloqadorlikka  (bog‘liqlikka)  ko‘ra  nom 

ko‘chishidir.  Ob’yektiv  borliqdagi  ayrim  narsa-predmetlar,  belgilar, 

shuningdek,  harakatlar  o‘rtasida  ma’lum  umumiylik,  aloqa  (bog‘lanish) 

bo‘ladi.  Ana  shuning  ta’sirida  biror  narsa,  belgi  yoki  harakatning nomi  u 

bilan  aloqasi  (umumiyligi)  bo‘lgan  boshqa  narsa,  belgi,  harakatni  ifodalash 

uchun ham qo‘llanadi, unga ham nom bo‘lib ko‘chadi.

1

 



Badiiy asar tilida har bir trop yoki ko‘chimning o‘ziga xos va mos o‘rni 

hamda  ma’no  jilosi  bo‘lgani  kabi,  poetik  nutqda,  metonimiya  ham  estetik 

kategoriyalardan biri sifatida o‘ziga xos o‘rin tutadi. Poeziyada, umuman, poetik 

asarlarda  u  ifoda  ta’sirchanligini  oshiribgina  qolmay,  balki  poetik  asarning 

ruhiyatini,  tabiiy  olami  va  ohangdorligiga,  ya’ni  ritmiga  mos  ifodaning 

yaratilishida asosiy omil bo‘la oladi. Ushbu tasvir vositasi ham metafora singari 

leksemalarning  kognitiv  ma’nosiga  asoslangan  bo‘lishi  bilan  birga,  unda 

o‘xshashlik  ko‘chimdan  predmet  yoki  voqea-hodisa  o‘rtasidagi  o‘xshatish 

emas  balki  ular  o‘rtasidagi  bog‘liqlik,  aloqadorlik,  bir-birini  taqazo  etishga 

                                                   

1

 Ўзбек тили лексикологияси. –Т., 1981, 223-бет. 



 

40 


asos qilib olinadi ya’ni metonimiyada "asosan, biror narsa yoki voqea- hodisaning 

nomi  boshqa  bir  narsa  yoki  hodisaga  ko‘chiriladi.  Bu  predmet  yoki  voqea-

hodisa ongimizda bir-biri bilan aloqador tushunchalarni anglatishi bilan o‘zaro 

uzviy bog‘langan bo‘ladi.

1

 

Metaforada  bir-biriga  o‘xshash  predmetlarning  o‘zaro  belgi  xususiyatlari 



ko‘chirilsa,  metonimiyada  bu  ikki  predmet  tashqi  ko‘rinishi  (shakl)    ichki 

xususiyatlari  (mazmun,  mohiyati)  bilan  bir-biriga  qandaydir  aloqasi  bo‘lsa 

ham,  ammo,  umuman  bir-biridan  farq  qiluvchi  (bir-biriga  o‘xshamagan) 

predmetlarning  belgilari  bilan  solishtiriladi",  ya’niki  metafora  o‘xshashlikni 

metonimiya esa bog‘liqlikni nazarda tutadi. 

Shu  kabi  bog‘liqlik  asosida  (nom  ko‘chishini  esa  turlicha  bo‘lishi)  turli 

xildagi, rang- barang nom ko‘chishlarining guvohi bo‘lamiz: 

Biron  bir  predmet  yoki  voqea  hodisa  ichidagi  narsaning  yoki  voqea-

hodisaning nomi anglashilayotgan predmetga o‘tkazilali. 

Muayyan bir harakat yoki ushbu harakat natijasi shu harakatni bajaruvchi 

qurol nomi bilan almashtiriladi. 

 Biror bir narsani u yasalgan material (buyum. mato) bilan almashtirish. 

Muayyan bir joy, hudud, mamlakat, davlatda yashovchi kishilar ma’nosi, 

shu yerga (shahar, qishloq...) mamlakat yoki davlatga ko‘chiriladi. 

Konkret tushuncha nomi o‘rnida mavhum ot qo‘llanishi va aksincha abstrakt 

tushuncha nomi qo‘llanishi kuzatiladi. 

Prozada metonimiya keng imkoniyatlarga ega bo‘lsa-da, poeziyada, asosan, 

epik  asarlarda,  ayniqsa,  ya’ni  mustaqillik  davri  dostonlarida  ham 

jonlantirish,  sifatlash,  o‘xshatish,  mubolag‘adan  ko‘ra  metafora  kabi 

metonimiyali ifodalar ma’no ko‘chirishda o‘ziga xos xususiyatga egadir. 

Masalan,  

Buxorodan kelmish sangtarosh  

                                                   

1

 Қурбонова М. Мустақиллик даври достонларида метонимия ва синекдоҳадан фойдаланиш маҳорати. Айюб Ғуломов ва ўзбек 



тилшунослиги масалалари (Илмий мақолалар тўплами). –Т., 2012, 156-157 бет. 

 


 

41 


Farg‘onalik chilkor ham bunda  

Naqqoshini yuboribli Shosh.  

Xorazmlik ganchkor ham bunda...

1

 



Ushbu  satrlarda  qo‘llanilgan,  qator  joy  nomlari  satr  ohangdorligini 

oshirsa, "Shosh" leksemasi orqali nom ko‘chishi esa metonimiya hodisasiga 

sabab  bo‘ladi.  Bu  yerda  naqqoshni  yuborgan  asli  "Shosh"  shahri  emas,  balki 

Shoshda yashovchi insonlardir. 

'"Bibixonim" gumbazi turar,  

Bekasiday ko‘ngli yarimta...  

Ko‘z o‘ngimda shahar yugurar. 

Oqib borar nigohlarimda.

 

Bu  yerda  ham  metonimiyaning  an’anaviy  turidan  foydalanilganini  kuzatamiz. 



Ya’ni  bunda  "shahar"  so‘zi  shaharda  yashovchi  jami  aholi,  insonlar  ma’nosini 

anglatadi. 

R.Suvonova  joy  nomlari  bilan  bog‘liq  metonimiyalarni  ikki  xil 

ko‘rinishda  yuzaga  kelishini  ta’kidlaydi.

3

  Ular  joy  nomini  bildiruvchi 



metonimiyalar va joy munosabatiga ko‘ra metonimiyaning sodir bo‘lishidir. 

1.  Joy  nomi  va  joy  bildiruvchn  so‘zlarda  metonimiya  sodir  bo‘lishi 

nutqda ko‘plab uchraydi. Ayniqsa, joy nomini bildiruvchi so‘zlar  o‘sha joyda 

ishlab  chiqarilgan  mahsulotni  bildirishi  orqali  metonimiya  sodir  bo‘lar  ekan,  bu 

jarayon  til  hodisasi  sifatida  kuzatiladi.  Masalan:  Qorako‘l  so‘zi  asli 

Buxorodagi  bir  tumanning  nomidir.  U  hozir  qo‘zi  terisidan  ishlangan 

jingalak  yungli  mo‘ynani  bildiradi.  Bunday  mo‘yna  olinadigan  qo‘zilar 

dastlab shu  tumanda  yetishtarilgan. Bu hosila  ma’no  joy munosabatiga ko‘ra 

yuzaga  kelgan.  Yana  shivirg‘on,  kattao‘rgon,  gulja,  uchqora  kabi  joy  nomlari 

                                                   

1

 Ойдин Ҳожиева. Ўша китоб. 58-б.



 

2

 Муҳаммад Али. Ўша сайланма. 249-б.



 

3

 Сувонова Р. Жой номлари билан боғлиқ метонимиялар. Айюб Ғуломов ва ўзбек тилшунослиги масалалари (Илмий мақолалар 



тўплами). –Т., 2012, 81-82 бет.

 


 

42 


ham bor. Bu nomlar kelib chiqishi jihatidan o‘sha joylar bilan aloqador bo‘lgan 

uzum  navlarini  ham  ifodalaydigan  bo‘lgan,  ya’ni  metonimiya  hodisasi 

kechgan.    Yana  Samarqand  shahri  nomida  oliy  navi  ham  bor.  Bu  keltirilgan 

misollarning barchasi til hodisasi bo‘lgan metonimiyaga xosdir. 

Joy  nomi  bilan  o‘sha  joyda  yashovchi  aholnni  atash  orqali  ham  metonimiya 

sodir bo‘ladi. Lekin ular deyarli nutqiy hodisa sifatida kuzataladi: Agar kerak 

bo‘lsa, Sharqni va G‘arbni Yolg‘iz bir she’riga eta olur jo (A.Oripov). Bu 

gapdagi  Sharq  va  G‘arb  so‘zlari  o‘sha  yerlarda  yashovchi  barcha  aholini  ifoda 

etgan.  Toshkent  chiqdi  Shastri  yo‘liga  (E.Vohidov).  Bu  gapda  ham  Toshkent 

so‘zi  Toshkent  aholisini  ifoda  etgan.  Quyidagi misolda berilgan Osiyo so‘zini 

ham  shunday  izohlash  mumkin:  Zabtga  olib  keng  Osiyoni,/  Bir  zot  chiqdi 

mag‘rur,  davangir  (A.Oripov).  Joy  nomi,  ayrim  hollarda,  o‘sha  joyga  oid 

kishini  ham  bildirishi  mumkin:  Tanladi  Kavkazning  papoq,  bo‘rkini. 

(A.Oripov) Bu gapdagi Kavkaz so‘zi "kavkaz kishisi" ma’nosida qo‘llangan. 

Umuman  joy  bildiruvchi  so‘zlar  o‘sha  joyda  yashovchi  aholini  ifoda  etishi 

bilan  metonmiya  sodir  bo‘lishi  mumkin.  Saroy  yo‘lga  chiqdi  savlati  bilan 

(A.Oripov),  Qishloq  g‘ala-g‘ovur,  soldatni  kutar  (Uyg‘un).  Bu  gapdaga 



saroy,  qishloq;  so‘zlari  o‘sha  joydagi  aholini  bildirgan,  ya’ni  metonimiyaga 

uchragan.  Ba’zan  joy  bildiruvchi  otlar  faqat  shu  joyga  oid  aholini  emas,  har 

qanday sub’yektlarni ifoda etishi ham mumkin. 

Joy  nomi  bilan  unda  yashaydigan  aholi  ifodalanar  va  metonimiya  sodir 

bo‘lar  ekan,  bu  nom  malum  xududni  bildiradi.  Bunga  shahar,  qishloq, 

tuman,  vodiy,  mahalla,  O‘zbekiston,  viloyat  so‘zlaridagi  metonimiyani 

ko‘rsatish mumkin. 

Nutqiy  hodisa  sifatida  sodir  bo‘lgan  metonimiyalar  -  joy  nomini 

bildiruvchi so‘zlarning ma’nosini bildirishi orqali ham kuzatiladi: Bu jonning 



bor erur 

 

Qorabog‘i? / Na O‘zgan, na O‘sha Farg‘onasi bor (A.Oripov). Bu 

gapdagi  O‘zgan,  O‘sh,  Farg‘ona,  Qorabaz  so‘zlari  "vatan"  metonimik 



 

43 


ma’nosini ifoda etgan. 

Joy  nomini  bildiruvchi  atoqli  otlar  o‘sha  joyga  ishora  qiluvchi  belgi 

ma’nosida qo‘llanishi - metonimiyaga  uchrashi ham mumkin: Ana xaritada 

Mirzacho‘l, Jizzax (A.Oripov) misolidagi Mirzacho‘l, Jizzax so‘zlari aslida joy 

nomlari bo‘lgani holda, xaritadagi o‘sha joylarni ko‘rsatuvchi shartli belgini 

ifoda etilgan metonimik ma’noni bildirmoqda. 

Ayrim hollarda joy nomi vaqt ifodasini bildiruvchi metonimik ma’noni 

hosil  qilishi  mumkin:  Baytingga  bir  bora  qovushgan  har  lab/  Takrorlab 

ketgusi Mashhargacha to (A.Oripov ). 

Umuman  joy  munosabatiga  ko‘ra  metonimiya  sodir  bo‘lishini  til 

hodisasi hamda nutq hodisasi sifatida kuzatish mumkin. 

Shu  tarzda  nutqiy  metonimiyaning  sodir  bo‘lishi,  o‘zbek  tilida  uncha 

ko‘p tarqalmagan. U og‘zaki nutqda uchrab tursa ham yozma nutqda deyarli 

kuzatilmaydi.  Shuning  uchun  ham  biz  to‘plagan  materiallar  ichida  unga  oid 

misollar  ham  bo‘lib  chiqdi.  .  Joy  munosabatiga  ko‘ra  metonimiyaning  sodir 

bo‘lishi  ancha  keng  tarqalgan. So‘zlar leksik ma’no jihatdan taraqqiy etib, joy 

bildiruvchi hosila  ma’noni  yuzaga  keltiradi.  Kishining  bir  a’zosi  nomi  bilan  joy 

ifodalanadi.  Bunda  kishining  biror  a’zosi  o‘zi  o‘rnashgan  joy  bilan  tutash  joyni 

nomdosh qilib oladi. O‘sha tutash joyni bildirgan hosila ma’no yuzaga kelishi joy 

munosabatiga  ko‘ra  sodir  bo‘lgan  metonimiya  hisoblanadi.  Masalan:  Hoji 



Kumushning  boshiga  kelib  o‘tirdi  (A.Qodiriy).  U  har  qachon  yonboshimda 

(U.Nosir)  gaplarida  bosh  so‘zi  bosh  bilan  tutash,  yonbosh  so‘zi  yonbosh 

bilan  tutash  so‘zi  qosh  bilan  tutash  joyni  ifoda  etsa»  hosila  ma’no  joy 

aloqadorligiga ko‘ra yuzaga kelgan. 

Hosil  qiluvchi  va  hosila  ma’no  o‘rin  ifodalamagani  holda  ma’no  hosil 

bo‘lishi o‘rin munosabatiga ko‘ra bo‘ladi. Masalan, Oq qog‘ozim senga Erkin 



ochdi  pinhon  ishini  (E.Vohidov).  Bu  gaplardan  birinchisida  bosh  so‘zi 

"miya" ma’nosida, qog‘oz so‘zi "asar" ma’nosida qo‘llangan. Chunki bosh 

 

44 


va  qog‘ozda  o‘rnashgan  hosila  ya’ni  shu  o‘rnashish  o‘rniga  ko‘ra  yuzaga 

kelgan. 


Ayrim  narsalar  va  ularning  hajmi  o‘rnashgan  buyumi  nomi  bilan 

atalishi  ham  metonimiyani  yuzaga  keltiradi.  Bunda  ham  o‘rin  munosabati 

metonimiya  sodir  bo‘lishi  uchun  sabab  hisoblanadi:  Xotinining  hay-hayiga 

qaramay  ikki  piyolani  ustma-ust  shimirdi  (A.Qahhor),  Bir  stakan  ichdi 

(N.Shukurov),  Bir  six  yedi  (N.Shukurov).  Bu  gaplarning  birinchisida  piyola 



so‘zi  shu  hajmdagi  ichkilik  ikkinchi  gapdagi  stakan  so‘zi  shu  hajmdagi 

ichkilik uchinchi gapdagi six so‘zi shu chamadagi kabob hosila ma’nolarini 

yuzaga  keltirgan.  Bularniig  yuzaga  kelnshida  ham  o‘rin  munosabati 

ahamiyatga ega bo‘lgan. 

Buyum  nomi  bilan  joy  atalishi  orqali  ham  metonimiya  sodir  bo‘lishi 

mumkii:  Mamajon  yalqov  samovarda  yotib  tush  ko‘radi  (G‘.  G‘ulom).  Bu 

gapdagi  samovor  so‘zining  leksik  ma’nosi  buyumni  bildiradi.  Uning  hosila 

ma’nosi  esa  shu  buyum  o‘rnashishiga  asoslangan  maishat  joyini  bildiradi.  Bu 

o‘rinda  hosila  ma’no  o‘rin  munosabatiga  ko‘ra  yuzaga  kelganligi  uchun  u 

metonimiya hodisasi deb qaraladi. 

Matbuot  vositasi  nomi bilan  undagi  nashr  atalishi ham metonimiyadir: 



Gazetani  o‘qiydir  shatir  (U.Nosir).  Bu  gapdagi  gazeta  so‘zi  undagi  nashr 

qilingan    narsani  ifoda  etgan.  Material  gazetada  joylashganligi  uchun  u 

gazeta nomi bilan atalgan. 

O‘simlik  nomi  bilan  u  o‘rnashgan  joy  atalishi  mumkin.  Masalan:  Rayhon 



chopib  o‘tirgan  ayam  birdan  voyvoylab,  quymichini  ushlaganicha  o‘zini 

rayhonning ichiga tashlab yubordi (A.Qahhor). Bu gapdagi birinchi rayhon so‘zi 

o‘simlikni emas, ko‘karib turgan ariqni anglatuvchi hosila ma’noga ega. Bu 

holatning  aksini  kuzatish  ham  mumkin.  O‘simlik  joy  nomi  bilan  atalib, 

metonimiya  hosil  qilishi  kuzatiladi:  Yer  ekuvchi  dehqonlarning  holini  ham 

xo‘p o‘ylang (Cho‘lpon). Bu gapda yer so‘zi ekin ma’nosini bildirgan. 


 

45 


O‘rin munosabatiga ko‘ra sodir bo‘lgan metonimiyalar, asosan, nutqiy 

holatda kuzatiladi. Chunki ularni nutq jarayoni yuzaga keltiradi. 

 

 

 



 

2.3. Sinekdoxa asosida ma’no ko‘chish 

Bu  hodisa  bir  narsaning  nomi  bilan  uning  biror  qismi  (bo‘lagi)ni  atash 

yoki,  aksincha,  qismning  nomi  bilan  shu  qism  mansub  bo‘lgan  butunni 

atashdir.  Mas,  olma,  anor,  bodom  kabi  mevalar  (qism)  nomi  bilan  shu 

mevalarni anglat 

uvchi daraxtlarni atash, qo‘l so‘zi bilan shu a’zodagi bir qism (barmoq)ni 

atash sinekdoxa asosidadir. 

Bu  yo‘l  bilan  nom  ko‘chishda  bo‘lak  (qism)  nomining  butun  nomiga 

o‘tishi  asosiy  holat  bo‘lib,  butun  nomining  bo‘lak  (qism)  nomi    bo‘lishi 

bir-ikki  so‘zdagina uchraydi. 

Ma’lumki,  borliqdagi  narsalar  juda  oddiy  va  juda  murakkab 

komponentli bo‘lishi mumkin. Bunday narsa-predmetlar o‘zidagi hohlagan 

qism  (komponent)  nomi  bilan  atalavermaydi,  balki  u  komponent  shu 

narsadagi  asosiy,  uni  harakterlovchi  bo‘lsagina  bo‘lak  nomi  butunga 

ko‘chishi (butun bo‘lak nomi bilan atalishi) mumkin. 

Ba’zi adabiyotlarda metaforaning bir turi sifatida e’tirof etilgan sinekdoxa 

hodisasi,  asli  metonimiyaning  bir  ko‘rinishidir.  Chunki  sinekdoxada  ham 

metaforalardan  farqli  ravishda  o‘xshashliqdan  ko‘ra  zamon  va  makonda 

bog‘liqlik,  aloqadorlik  jihatlari  ustun  keladi,  Bunda  butun  orqali  qism  yoki 

qism  orqali  butun,  yohud ko‘plik orqali birlik birlik orqali ko‘plab ifodalanishi 

kuzatiladi. 

 


 

46 


Har kun ajal bilan kelib yuzma-yuz,  

Har kun omon qolgan mo‘jiza kelbat,  

Har kun erkaklarda tirilgan oy yuz,   

Har kun xotirada joylangan suvrat

1



ushbu  satrlarda  ham  sinekdoxa  hodisasini  kuzatishimiz  mumkin.  Bunda 



"oy-yuz" deyish bilan go‘zal qizga ishora qilinadi. 

      "Chiqmaysanmi, -deb, - ey qora ko‘z!"  

       Qiz eshigin tak-taq urardi. 

      "Yo‘q, yo‘q!" - derdi idroki, biroq  

       Eshik taraf undardi oyoq. 

Ushbu  satrlarda  ham  "qora  ko’z",

 

"idrok",  "oyoq"  leksemalari  orqali 



butun  inson  (qiz)  ifodalanmoqda.  Quyidaga  satrlarda  ham  ushbu  hodisa 

kuzatiladi. 



 

2.4. Vazifadoshlik asosida nom ko‘chishi 

Biror narsaning nomi boshqasiga ular bajargan vazifadagi o‘xshashlik 

asosida ko‘chirilishi funksional  ko‘chirish   deyiladi. 

Funksional ko‘chirish ham o‘xshashlik asosida bo‘ladi.  Bu  jihatdan  u 

metafora  yo‘li  bilan  ko‘chirishga  juda  yaqin  turadi.  Farq  shundaki, 

metafora  yo‘li  bilan  ko‘chirishda  predmetlar  orasidagi  tashqi  ko‘rinish 

jihatidan,  material  jihatdan  o‘xshashlik  asosga  olinsa»  funksional 

ko‘chirishda  vazifa  jihatidan  o‘xshashlik  nazarda  tutiladi.  Masalan,  qush 

tanasidagi  uchish  uchun  xizmat  qiluvchi  a’zo  qanot  deyiladi.  Shunga 

o‘xshash  vazifani  bajaruvchi  qism  samolyotga  nisbatan  ham  qanot  deb 

nomlangan. 

Shuningdek,  ilgarilari  ko‘mir  leksemasi  «ko‘mib  yondirish  usuli  bilan 

                                                   

1

 



Ойдин Ҳожиева. Ўша китоб. 35-б. 

 

47 


o‘tindan  tayyorlangan  yoqilg‘i»  ma’nosini  anglatar  edi.Hozir  esa  «yer 

qatlamida  tabiiy  yo‘l  bilan  hosil  bo‘lgan  qattiq  va  qora  rangli  yoqilg‘i» 

ma’nosiga ko‘chdi. Endi bu ikki ma’nodan asosan keyingisi ko‘p uchraydi. 

Yuqoridagi  yoqilg‘ining  ikki  turini  farqlash  lozim  bo‘lib  qolsa,  bular 

sifatlovchi  keltirish  yo‘li  bilan  farqlanadi:  pistako‘mir,  toshko‘mir  deb 

nomlanadi. 

Yana  misollar:  chiroq  (qora  chiroq  —  sham  chiroq  —  kerosin  bilan 

yonadigan,  shishali  chiroq—elektrolam-pochka),  siyoh  (yozuv  uchun 

ishlatiladigan  qora  rangli  suyuqlik)—siyoh  (yozuv  uchun  ishlatiladigan 

suyuqlik, rangi har xil bo‘laveradi) kabi. 

Funksional  ko‘chirishda  ko‘pincha  shakliy  o‘xshashlik  ham 

qatnashadi. Masalan, yuqorida keltirilgan qanot leksemasida shakl jihatidan, 



ko‘mir leksemasida rang jihatidan, siyoh, leksemasida holat(suyuq) jihatidan 

o‘xshashlik  ham  bor.  Shu  sababli  bu  ko‘chirishlarni  funksional-metaforik 

ko‘chirish deb baholash mumkin.

1

 



Nom  ko‘chishi  natijasida  yangi  ma’no  hosil  bo‘lishiga  olib  keluvchi   

hodisalardan 

biri 

sifatida 



vazifadoshlik 

keltiriladi. 

O‘zbek  tili 

leksikologiyasiga  oid  ishlarda  ham  funksiyadoshlik,  metonimiya, 

metafora  va  sinekdoxalar  kabi,  nom  ko‘chishiga  olib  keluvchi  asosiy 

hodisa  deb  qaraladi.  Lekin  shu  narsa  harakterliki,  metafora,  metonimnya 

va  sinekdoxa  deyarli  hamma  ishlarda  bir  xilda  tushunilgani,  bir  xilda 

ta’riflangani holda, shuningdek keltirilgan faktlar ta’rifga mos kelgani holda, 

funksiyadoshlikni tushunish va ta’riflashda bir xillik yo‘q, keltirilgan faktlar 

ham  ko‘p  hollarda  fikrni  tasdiqlamaydi.  Mas,  samolyotning  ikki  yonidan 

o‘sib chiqqan qush qanotiga  o‘xshash qismining  «qanot»  deb  atalishi  ayrim 

ishlarda  metafora  deb  ta’riflansa,  ba’zi  ishlarda  funksiyadoshlik  natijasi 

deb ta’riflanadi. 

                                                   

1

 Турсунов У.ва бошқ. Ҳозирги замон ўзбек адабий тили. –Т., 1992, 82-83-бетлар. 



 

48 


Umuman, bajaradigan vazifasidagi birlik asosida nom ko‘chishi (shu 

asosda  so‘zning  yangi  ma’no  kasb  etishi)  o‘zbek  tilida  ham  bor. 

Masalan,  qalam  so‘zi  tarixan  ifodalagan  predmet  bilan  uning  hozirda 

ifodalaydigan  predmeti  shakli,  materiali  jihatidan  butunlay  farqli.  Bu  so‘z 

ilgari  qamish  va  natdan  yasalgan  yozuv  qurolini  bildirgan.  Hozirda  esa 

grafitli yozuv qurolini bildiradi. Ko‘rinadiki, shakli, yasalishi va materiali 

qanday bo‘lishidan qat’i nazar, ikkala predmet ham yozuv quroli. 

Funksiyadoshlik  asosida  nom  ko‘chishi,  ya’ni  shu  hodisa  tufayli 

so‘zning  yangi ma’noga ega bo‘lishi metafora, metonimiya va sinekdoxa 

asosida  yangi  ma’no  hosil  bo‘lishiga  nisbatan  juda  ham  kam  uchraydi. 

Shunday  bo‘lishi  ham  tabiiy.  Chunki  biron  narsa  uchun  mo‘ljallangan 

predmetning  o‘zi  bo‘lgani  holda  shu  narsaning  aynan  o‘zi  uchun 

mo‘ljallangan  yana  boshqa  predmetning  yuzaga  kelishiga  ehtiyoj 

bo‘lmaydi.  Boshqacha  aytganda,  vazifasi  tamoman  bir  xil,  lekin  boshqa-

boshqa  narsaning  hayotda  birga  yashashi  mumkin  emas.  Demak,  vazifasi 

jihatdan  biror  predmet  bilan  umumiylikka  ega  bo‘lgan  boshqa  predmet 

yuzaga kelar ekan, ular o‘rtasida faqat umumiylik bo‘ladi, birlik emas. Bu 

predmetlar, shubhasiz, xususiy (farqli) belgi yoki belgilarga ham ega bo‘ladi. 

Bunday  hollarda  predmetni  konkret  atash  uchun  maxsus  so‘z  (so‘zlar) 

qo‘llanadi  yoki  predmet  maxsus  nom  oladi.  Mas,  grafitli  yozuv  qurolini 

dastlab karandash qalam deb atalishining sababi ham ana shunda. 

Xullas,  yangi  ma’no  hosil  bo‘lishiga  asos  bo‘luvchi  nolingvistik 

faktorlar  metafora,  metonimiya,  sinekdoxa  va  funksiyadoshlik  bo‘lib, 

bulardan  metafora  va  metonimiya  asosida  nom  ko‘chishi  asosiy 

(mahsuldor)  holat hisoblanadi. Sinekdoxa,  ayniqsa,  fuiksiyadoshlik  asosida 

yangi ma’no hosil bo‘lishi kam sonni tashkil  etadi. 

Shuni  ham  aytish  kerakki,  nolingvistik  faktorlar  asosida  so‘zning 

semantik  strukturasida  leksik  ma’noning  ortishi  nuqtan  nazaridan 



 

49 


bo‘ladigan o‘zgarishlar anchagina murakkab tusda bo‘ladi. Bunda hamma 

vaqt ham o‘xshashlik, aloqadorlik yoki sinekdoxaning  faqat  o‘zginasi  asos 

bo‘lavermaydi.  Ba’zi  ma’nolarniig  hosil  bo‘lishida  bulardan  ikki  yoki 

undan  ortig‘ining  elementi  u  yoki  bu  darajada  qatnashadi.  Shuning  uchun 

ham ayrim hollarda yangi ma’noning qaysi hodisa asosida yuzaga kelganini 

belgilash  qiyinroq  bo‘ladi  (misollarini  yuqorida  ko‘rdik).  Lekin  u  yoki  bu 

ma’noning  yuzaga  kelishida  yuqoridagi  to‘rt  hodisadan  ikki

 

yoki  undan 



ortig‘ining  elementi  ishtirok  etsa-da,  ulardan  bittasi  asosiy  bo‘ladi,  yangi 

ma’no  xuddi  shu  hodisa  asosida  yuzaga  keladi.  Mas:  stol,  stul,  karavot 

kabilarning  oyoqlari  bilan  inson  yoki  hayvon  oyoqlari  o‘rtasida  tashqi 

o‘xshashlik  ham bor, shuningdek,  funksiya  o‘xshashligi  ham bor,  ya’ni shu 

qism  mazkur  predmetlarni  ko‘tarib  turadi.  Lekin  bu  predmetlardagi  shu 

qismning oyoq deb atalishi metafora asosidadir. Chunki predmetlarni ko‘tarib 

turish  uchun  ishlangan  qism  ikki  yoki  undan  ortiq  bo‘lsagina  oyoq  deb 

ataladi.  Ko‘tarib  turadigan  qism  bitta  ham  bo‘lishi  mumkin,  lekin  u  oyoq 

deyilmaydi. 

 

 



 

 

 



 


Download 0,81 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish