Tilshunoslik fanidan seminar topshiriqlari

j) Strukturalizm

Tilni belgilar sistemasi sifatida o‘rganuvchi, tilshunoslikning asosiy komponentlari – fonetika, grammatika, leksika o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanish va munosabatlarni tekshiruvchi, tilning tuzilishi to‘g‘risidagi ta’limotdir.

8-TOPSHIRIQ.
Krossword

2

3

S

I

S

T

E

M

A

1

D

I

A

L

E

K

T

I

K

A

5

M

A

T

N

I

4

L

I

N

G

V

O

S

E

M

I

O

T

I

K

A

T

I

8

7

K

A

A

L

O

Q

A

Krossword savollari:

1. 
   Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuni nima?
   
2. 
   Belgilar nazariyasi haqidagi fan nomi?
   
3. 
   O’zaro zaruriy bog’langan qismlardan iborat butunlik qanday nomlanadi?
   
4. 
   Tilshunoslik va semiotikaning o’zaro maqsadli aloqaga, munosabatga kirishishidan tilshunoslik fanining qaysi sohasi shakllanadi?
   
5. 
   Xabarni berish jarayonidagi til birliklarining ketma-ketligi fanda qanday ataladi?
   
6. 
   Sistem tilshunoslikda leksemaning shakl tomoni qanday nomlanadi?
   
7. 
   Strukturalizm ta’limoti til nazariyasining asosi deganda nima tushuniladi?
   
8. 
   M.V. Lomonosov tilni qanday vosita deb tushundi?
   

9-topshiriq.
“Tushunchalar tahlili” metodi

10-topshiriq.
Keltirilgan misollarning qaysi biri giponimiya, graduonimiya va partonimiyaga tegishliligini aniqlang.

1. 
   Firma shirkat kompaniya xolding.
   

Go’dak bola o’spirin yigit kishi erkak chol. Javob :GRADUONOMIYA

2. 
   Vaqt (butun nom, xolonim) sahar tong ertalab choshgoh
   

peshin oqshom nomozshom kechqurun xufton.

Oyoq tirnoq kaft tovon tizza boldir son. Javob:GIPONOMIYA

3. 
   Javob :PARTONOMIYA
   

“Tushunchalar tahlili” metodi

11-topshiriq.

Tushunchalar
Atamalar
(Terminlar)

Sizningcha bu tushuncha qanday ma’noni anglatadi

Grammatika

Bir tildаgi sо‘z tuzilishi, gаpdа sо‘zlаrning о‘zgаrishi vа birikishini о‘rgаnаdigаn ilmning nоmidir.

Morfologiya

Bir tildаgi sо‘z tuzilishi, gаpdа sо‘zlаrning о‘zgаrishi vа birikishini о‘rgаnаdigаn ilmning nоmidir.

Morf

Nutqning mоrfоlоgik yarusidаgi eng kichik mа’nо аnglаtuvchi birligi, mоrfеmа esа tilning mоrfоlоgik yarusidаgi eng kichik mа’nо аnglаtuvchi birligidir.

Morfema

So‘z vа so‘z shаklini yasаsh uchun хizmаt qiluvchi lisоniy birlikdir

Suppletivatsiya

Bir sо‘zning turli grаmmаtik fоrmаlаri turli о‘zаklаrdаn pаydо bо‘lishi supplеtivаtsiya dеyilаdi.

Reduplikatsiya

Rеduplikаtsiya о‘zаkning tо‘liq yoki qismаn tаkrоrlаnish hоlаti bо‘lib, u sо‘z о‘zgаrtiruvchi, sо‘z yasоvchi qо‘shimchаlаr vаzifаsini bаjаrаdi. Bu avstrоindоnеziya tillаridа kо‘prоq uchrаydi.

Sintaksis

Sо‘z birikmаlаrini, gаp qurilishi vа grаmmаtik хususiyatlаrini, gаp turlаrini, gаp bо‘lаklаrini, bu bо‘lаklаrning о‘zаrо birikish yo‘llаrini о‘rgаnаdi

Sintagma

Gаp ichidа bir-birining kеtidаn kеlib bir nаfаs bilаn аytilаdigаn sо‘zlаr guruhidir. Shuningdеk, sintаgmа bir sо‘zdаn hаm hоsil bо‘lishi mumkin, u ritmik urg‘ugа egа bо‘lаdi, gаp sоstаvidаgi sintаgmаlаr bir-biridаn pаuzа bilаn аjrаlаdi

Tema

Gapning aktual bo’linishida ma’lum (tanish) bo’lgan narsani ifodalaovchi, yangi narsani ifodalashga o’tish uchun asos xizmatini o’taydigan qism.

Rema

Gapning aktual bo’linishida temadan keyin yangi narsani bildiradigan qism.

Klaster- metodi
12-topshiriq.

Tillar
tasnifi





Tipologik tasnif


Areal tasnif


Funksional tasnif


Geneologik tasnif

Quyidagi keltirilgan ta’riflar qaysi tillar haqida ekanligini aniqlang.

1. 
   Ushbu tillar o’zak tillar deb atalib, ular so’z o’zgartirish tizimini mavjud emasligi bilan xarakterlanadi.
   
2. 
   Ushbu tillarda gap tarkibida so’zlarning birikib, huddi qo’shma so’zlar singari birgalikda yozilishi bilan xarakterlanadi.
   
3. 
   Ushbu tillarda fleksiya asosiy o’rin tutib, bir Grammatik vosita bir necha Grammatik ma’noni ifodalash uchun qo’llanilishi bilan ifodalanadi.
   
4. 
   Ushbu tillarda o’zak negiziga affikslarni muayyan ketma-ketlikda qo’shib borilishi va bunda har bir affiksnming alohida Grammatik ma’no ifodalashi bilan xarakterlanadi.
   

	Ajratuvchi( o'zak tillar, amorf tillar)
	Polisintetik ( mujassamlashtiruvchi) tillar
	Flektiv tillar
	Agglyutinativ tillar

13-topshiriq.
Quyidagi savollarga javob bering, izohlang va misol keltiring.

1. 
   Diglossiya va Bilingvizmni farqi nimada?
   
2. 
   Tillarning chatishuvi deganda nimani tushunasiz?
   
3. 
   Turli tillar sistemalarini tasniflash uchun me’zon vazifasini o’tovchi til sistemasi qanday nomlanadi?
   
4. 
   Differensiyatsiya va integratsiya jarayonlarining til taraqqiyotida qanday ahamiyat kasb etadi?
   
5. 
   Til va jamiyat o’rtasidagi o’zaro munosabatni tilshunoslikning qaysi tarmog’i o’rganadi?
   

1.javob.Bilingvizm, Ikki tillilik — 2 tilni yoki muayyan adabiy til va uning dialektini mukammal bilish.
Bu ijtimoiy talab yoki biror sabab bilan yuzaga keladi. Uning tabiiy vujudga kelishiga bir davlat hududida ikki va undan ortiq xalq vakillarining jips yashashi ham sabab boʻladi.Bilingvist odam miyasi bir nechta sezilarli afzalliklarga ega boʻladi. Baʼzilarini hattoki koʻrish mumkin: kulrang moddaning koʻproq zichlikga ega boʻlishidir. Bundan tashqari ikkinchi tilni ishlatganda miyaning baʼzi bir qismlarining faollanishining koʻpayishi kuzatiladi. Buni miyani charxlash deb aytishimiz mumkin.Hozirgi kunda bilingvizmning kognitiv afzalligi juda tushunarli koʻrinadi. Ammo oʻz vaqtida bu ekspertlarni lol qoldirgan. XX asrning 60-yillarigacha ikki tillilik, tillar orasida doimiy oʻtishga kerak boʻlgan energiyani sarflagani uchun, bola rivojlanishni sekinlashtiradigan toʻsiq deb hisoblangan. Ushbu nuqtai nazar birinchi navbatda notoʻgʻri boʻlgan ilmiy ishlarga asoslangan edi. Oxirgi paytdagi tadqiqotlar bir necha til bilish insonning qaror qabul qilish, vazifalar oʻrtasida oʻtish, eʼtiborni jamlash kabi fazilatlarini rivojlanishiga olib kelishini tasdiqlab berdi.


2.javob.Tillarning chatishuvi - muayyan bir til yoki lahja tizimidagi unsurlarning ikkinchi bir til yoki lahja tizimidagi unsurlar bilan qoʻshilib ketishi; maʼlum tarixiy davrlarda harbiysiyosiy jihatdan gʻolib boʻlgan xalqning tili bilan magʻlub boʻlgan xalq tili urtasidagi munosabatlar majmui. Bunda baʼzan gʻolib xalqning tili magʻlub xalq tilidan ustunlik qiladi va magʻlub til, muayyan iz qoldirgan holda, gʻolib tilga singib ketadi, baʼzan gʻolib xalq tili, maʼlum iz qoldirgan holda, magʻlub xalq tiliga singib ketadi. Mac, mil. av. 2—1-asrlarda rimliklar Galliya, Iberiya kabi hududlarni boʻysundirganlarida, bu hududlar aholisini oʻz tillarini (xalqona lotin tilini) oʻrganishga majbur qilganlar. Aksincha, german qabilalaridan franklar Fransiyaning shim. hududlarini bosib olganlarida, oʻzlari "fransuzlashib", ularning tillari magʻlub til boʻlib qolgan. Turkiyzabon bulgʻor qabilalari 10-asrda Bolqrn slavyan qabilalarini boʻysundirgan ("Bolgariya" atamasi xam shu qabila nomidan olingan), lekin Tillarning chatishuvi tufayli oʻz tillarini yoʻqotib yuborgan. 13-asrdagi moʻgʻul istilosidan soʻng moʻgʻul tilining Oʻrta Osiyodagi holati gʻaqida ham shunday deyish mumkin. Tillarning chatishuvida 2 tushuncha: substrat va superstrat oʻzaro farqlanadi; ularning har ikkalasi ham magʻlub tilning gʻolib tildagi unsurlarini anglatadi.
3.javob.Lingvistik adabiyotlarda til va jamiyat munosabati, tilning sotsial farqlanishi, jamiyatdagi lisoniy vaziyat, til ijtimoiyligi, til va ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy omillarning tilga taʼsiri, ikkitillilik va koʻptillilik, til siyosati, millat va milliy til muammolari sotsiolingvistikaning muhim vazifalari sanaladi. Shu jihatdan tilning sotsial farqlanishi turli maslak, turlicha kasb-kor, turfa aqliy-ruhiy imkoniyatdagi jamiyat aʼzolaridan tashkil topganidan kelib chiqadi va bunga mos ravishda har qaysi ijtimoiy guruhning faol hamda nofaol lugʻat tarkibi boʻladi. Jamiyat aʼzolarining hududiy mansubligi ham, tabiiyki, har xil. Binobarin, sotsial va hududiy dialektlar ijtimoiy guruhlarning maslak, kasb-kor, aqliy-ruhiy imkoniyat va hududiy kelib chiqishiga koʻra, tildan foydalanish tarzlaridir.
4. Javob.Differensiatsiya (frans. differentiation, lot. differentia — farqlanish, farq), ixtisoslashish — dastlab bir xil elementlardan iborat boʻlgan sistemaning sifat jihatidan farq qiladigan bir qancha qismlarga ajralib ketishi. D. muayyan sistema funksiyasining kengayishi, intensivligining koʻtarilishi va bu funksiyalarni uning tarkibiy qismlari oʻrtasida taqsimlanishi bilan bogʻliq holda sistema ishining samarasini oshiradi. D. bir necha shakdsa namoyon boʻladi. Felogenetik D. — yaxlit taksonning ikki yoki bir nechta qismlarga ajralishi (mas, adaptiv radiatsiya, tur hosil boʻlishi). Turning populyasiyalarga D.si tabiiy resurslardan uning optimal foydalanishiga olib keladi. Morfofiziologik D. — evolyusiya jarayonida organizmlarda har xil funksiyalarni bajaradigan turli xil strukturalarning rivojlanishi. Bunday D.ning ketma-ket paydo boʻladigan davrlari organizmlarning asosiy tuzilish darajalariga mos keladi. Morfofiziologik D. morfofiziologik jarayon mezonlaridan biri hisoblanadi.

14-TOPSHIRIQ.
ATAMALAR IZOHINI YOZING!!!

Atamaning o’zbek tilida nomlanishi	Atamaning ingliz tilida nomlanishi	Atamaning rus tilida nomlanishi	Atamaning izohi
Lingvopoetika	лингвопоэ-тика	linguapoetics	lingvistik birliklarning badiiy-estetik vazifalari, tilning konnotativ funksiyasini o‘rganadi
sotsiolingvistika
psixolingvistika	психолинг-вистика	psycholinguis-tics	insonlarning bir-biriga axborot berish va bir-biridan axborot qabul qilish jarayonini o‘rganuvchi yo‘nalishi
etnolingvistika	этнолинг-вистика	ethnolinguis-tics	grekcha “etnos“ - xalq, qabila so‘zlaridan olingan bo‘lib, til amaliyoti va rivojlanishida etnomadaniyat, etnopsixologik omillarni o‘rganish
neyrolingvistika	нейролинг-вистика	neurolinguis-tics	nutqiy faoliyatni bosh miya mahsuli sifatida o‘rganuvchi tarmog‘i
kompyuter lingvistikasi	Компютерная лингвистика	Linguistic of computer	so’zlarni bir jоyga to’plash, ularga qayta ishlоv bеrish, shu asоsda turli xil lug’atlar, tеzauruslar, rubrikatоrlar, glоssariylar, so’zlashgichlar yaratish
kommunikativ lingvistika	Коммуникативная лингвистика	Communicative linguistic	tilning rivojlanishini, taraqqiyotini kishilar hayoti, ularning nutqiy faoliyatlari bilan bog`liq holda o`rganishni etakchi maqsad qilib oladi.
matematik lingvistika	математи-ческая лингвистика	mathematical linguistics	til birliklarini matematik tavsiflash usullarini ishlab chiqish va o‘rganish bilan shug‘ullanadigan fan

15-TOPSHIRIQ. To’g’ri/Noto’g’ri (True/False)
1. Metodologiya bu – tadqiqotchining ilmiy dunyoqarashi, uning tadqiq manbaini qanday tushunishi, unga qaysi metod bilan yondashishi, u haqda nazariy yoki amaliy bilimlar hosil qilishidir.

• 
  To`g`ri
  

2. Metodning ilmiy, falsafiy ko’rinishlari mavjud.

• 
  Noto`g`ri
  

3. Diaxron tadqiq metodlariga: tasviriy, qiyosiy-tarixiy, chog’ishtirish, tarixiy-qiyosiy, tipologik metodlari kiradi.

• 
  To`g`ri
  

4. Qiyosiy-tarixiy metodning maqsadi tillarni umumlashtirishdan iborat.

• 
  Noto`g`ri
  

Tillar va ularning tarixini qiyoslab o‘rganishdan iborat.
5. Qiyosiy-tarixiy metodning asoschilari F. Bopp, R. Rask, Ya. Grimm, A. Vostokov hisoblanadi.

• 
  To`g`ri
  

6. Distributiv tahlil metodining maqsadi lisoniy birliklarning nutqda joylashgan o’rnini, muayyan tartibda kelishini, o’zaro bog’lanishini o’rganishdan iborat.

• 
  To`g`ri
  

7. Distributsiya – lisoniy birliklarni fonetik tahlil qilish jarayonidir.

• 
  Noto`g`ri
  

Morfologik, leksik-semantik, sintaktik tahlillari mavjud.
8. Metodika – tadqiqotchining tadqiqot obyektini tekshirish usuli, individual ish olib boorish usuli, faktlarni yig’ish, tahlil qilib, umumlashtirish jarayonidir.

• 
  To`g`ri
  

9. Chog’ishtirish metodi ikki va undan ortiq qarindosh yoki qarindosh bo’lmagan tillarni – til hodisalarini o’zaro qiyoslash usulidir.

• 
  To`g`ri
  

10. Sinxron tadqiqot metodlariga quyidagilar kiradi. Tasviriy metod, qiyosiy-tarixiy metod, chog’ishtirish metodi, tipologik metod.

• 
  Noto`g`ri
  

Ushbu metod turlari diaxron metodga kiradi.