Tilshunoslik asoslari

Yozuv qurollari va materiallari
Umumbashariy madaniyatning rivojlanishida qog‘ozning kashf etilishi juda muhim ahamiyat kasb etdi. Qog‘oz kashf etilgunga qadar qadimda qo‘lyozma kitob uchun ashyo sifatida papirus, teri, pergament, gazlama-mato, suyak, sopol, daraxt po‘stlog‘i va taxta kabilardan foydalanib kelindi. Ularning har biri muayyan bir davr uchun o‘ziga xos ahamiyatga ega bo‘lgan, lekin ular ba’zi bir kamchilik va nuqsonlardan ham holi bo‘lmagan. Xususan, papirus engil bo‘lsa-da, lekin o‘ta nozik, sopol esa salga sinavergan, gazlama mato tez to‘zigan va tez chirishga moyil bo‘lgan. Bundan tashqari, ushbu yozuv ashyolarining ko‘pchiligi qurt-qumursqalarga em bo‘la olgan. Shu tufayli ham bu ashyolarga yozilgan qadimgi qo‘lyozmalarning aksariyati bizgacha etib kelmagan. Ajdodlarimiz o‘z yozuvlarini kerak hollarda tosh va qoyalarga ham yozishgan. Sopol taxtachalarga yozish ko‘proq Sharqqa xos bo‘lgan. Sharqning ko‘pgina xalqlarida yozuv ashyosi sifatida papirusdan foydalanish keng avj olgan davrlarda ham sopol taxtachalar iste’moldan chiqib ketmagan. Ular ba’zi xabar va qaydlarni yozishda hamda hisoblarni yuritishda baribir qo‘l kelavergan. Har ikki tomoniga mum surtilgan yog‘och taxtachalardan maktablardagi dars mashg‘ulotlarida foydalanilgan. Ularda o‘quvchilar mashqlarni bajarishgan. Kattalar uni pochta qog‘ozi sifatida ishlatishgan. Ammo bu ashyolar (sopol, mumli va toshtaxtalar)ga yirik badiiy asarlarni yozish juda ham oson bo‘lmagan. Doimiy izlanishda bo‘lgan ajdodlarimiz papirusni kashf etishdi. Sharqda papirusning yozuv ashyosi sifatida foydalanish tarixi juda qadim zamonlarga borib taqaladi. Manbalarga ko‘ra, miloddan oldingi VII asrda qadimgi yunonlar, asosan, Misrdan keltirilgan papiruslardan foydalanishgan. Ba’zi tadqiqotchilar uning yozuv ashyosi sifatida qo‘llanilish tarixini ellinizm davriga, xususan, Aleksandr Makedonskiyning g‘alabasi hamda Misrda Aleksandriya shahriga asos solinishi bilan bog‘lasalar, ba’zilar bunga shubha bilan qarab, misrliklar papirus qog‘ozdan miloddan 3000 yil avval ham foydalanishganini yozadilar. Ularning fikricha, Aleksandr Makedonskiyning Misr istilosi papirusning yangi yozuv ashyosi sifatida tanilishi va yoyilishiga turtki bo‘lgan, xolos. Papirus so‘zi asli misrliklarning pa-p-uro so‘zidan olingan bo‘lib, «shohona» ma’nosini anglatgan. Ushbu so‘z olmoncha papier hamda ruscha papirosga asos hisoblanadi. Yunonlar papirusni biblos deb ataganlar. Zamon o‘tishi bilan bu termin umuman kitob ma’nosini anglatgan. Yunonlar hamda rimliklar papirusdan tayyorlangan yozuv ashyolarini xarta deb ataganlar. Arabcha qartas (papirus varaq yoki o‘rama qog‘oz) termini ushbu so‘zdan olingan. Beruniyning yozishicha: qirtos – yunoncha papirus – «qog‘oz» degani: tumor ham asli yunoncha so‘z, «o‘rama qog‘oz» degan ma’noni anglatadi. Dastlabki tumorlar qirtoslardan, keyinchalik qog‘ozlardan bo‘lgan.

Papirus qog‘ozni tayyorlash uchun papirus poyasi keskir pichoq bilan tilinib, tolalarga ajratib olingan. Eng yaxshi tola uning o‘zagidan olingan. Birinchi navli papirus qog‘ozlar diniy hamda zodagonlar uchun yaratilajak kitoblarga mo‘ljallangan. Qog‘ozning ikkinchi navi amfiteatr deb atalgan. Bu nom Aleksandriyadagi qog‘oz fabrikasining shahar amfiteatri yaqinida joylashganligi uchun berilgan. Eng past navli papirus qog‘oz bozor uchun tayyorlangan. Undan narsalarni o‘rashda foydalanilgan. Yozuv uchun mo‘ljallangan papirusning eni 20 - 23,5 sm.gacha bo‘lgan. Ba’zi hollarda eni 44 sm.gacha bo‘lgan papiruslarni tayyorlashga harakatlar bo‘lgan, lekin ular pishiq bo‘lmagan va foydalanishda noqulayliklar keltirib chiqargan. Papirus o‘ramining uzunligi matn hajmidan kelib chiqqan holda 8-10 metrgacha borgan. 10 metrli papirus o‘ramlari kam tayyorlangan. Chunki bunday hajmdagi papirusni ushlab turish o‘quvchi uchun oson bo‘lmagan. Har bir qatorda 35 dan 40 tagacha harf yozilgan. Milodiy uchinchi asrdan e’tiboran har bir qatordagi harflar soni qat’iy belgilangan va ular soni 25 dan oshmagan. Matn o‘ngdan chapga qarab alohida ustunlar holida yozilgan. Bu ustunlar lotin tilida pagina (kitob yoki qo‘lyozma sahifalariga raqam qo‘yib chiqishni ifodalovchi paginatsiya termini shu so‘zdan olingan), yunonchada selis, ba’zida yana bir yunoncha tomos so‘zlari bilan atalgan. Tayyor bo‘lgan papirus qog‘ozlar g‘altaksimon o‘qlovga o‘xshash tayoqchalarga o‘ralgan. Qadimgi yunonlar hamda rimliklar bunday tayoqchalarni pup hamda omfalos deb atashgan. O‘quvchi qartasni o‘ng qo‘lida tutgan va o‘qib borish jarayonida bosh qismini ikkinchi tayoqchaga chap qo‘li bilan o‘rab borgan. Matn to‘liq o‘qib bo‘lingandan keyin yana boshqatdan birinchi tayoqchaga o‘rab qo‘yilgan. O‘rama qog‘ozdagi birinchi va oxirgi varaqlarning nomlari yunonchadagi «kollao» (yopishtiraman) fe’lidan yasalgan: esxatokol (esxatos – «oxirgi») va protokol (protos – «birinchi»). O‘rama qog‘ozlar tegishli o‘lchamdagi charm g‘iloflarga solib qo‘yilgan. Bunday g‘iloflarga nisbatan yunoncha faynola yoki fenola terminlari qўllangan. Faynolalar sopoldan ishlangan maxsus qutilarda saqlangan. Ko‘p hollarda qutilar tsilindrsimon shaklda bo‘lgan. Shaxsiy yoki davlat kutubxonalarida saqlanayotgan kitob yoki qo‘lyozmaning qidirib topilishini osonlashtirish uchun qog‘oz o‘ralgan tayoqchaning yoki g‘ilofning bosh qismiga kitob nomi yoki matnning sarlavhasi yozib qo‘yilgan.

Qadimgi o‘zbek kitobatchiligida ham o‘rama qog‘oz shakli keng qo‘llanishda bo‘lgan. Bundan tashqari qo‘lyozma kitoblar daftar hamda bizga yaxshi ma’lum bo‘lgan sharq qo‘lyozmalari shaklida tayyorlangan. Sharqshunos olim Qosimjon Sodiqov olib borgan tadqiqotlar natijasi shuni ko‘rsatadiki, kitob tayyorlashning o‘rama qog‘oz shakli qadimgi turklarda, ayniqsa, moniy jamoalarida shuhrat topgan bo‘lib, yirik hajmli moniy yodgorliklari ana shu usulda kitobat qilingan. O‘rama qog‘oz usulini buddiylar ham qo‘llagan. U so‘g‘d kitobatchiligida ham mavjud bo‘lgan. Bundan ma’lum bo‘ladiki, ushbu kitobat turi hududiy tabiatga ega bo‘lib, Markaziy Osiyo xalqlarining o‘zaro madaniy aloqalari ta’sirida yuzaga kelgan.

Turk buddiylarda keng tarqalgan kitob turlaridan birining nomi potxi deb atalgan. Abu Rayhon Beruniy o‘zining «Hindiston» asarida bu haqda keng ma’lumot beradi. Potxi usulida kitob tayyorlashda har bir varaqning o‘ng betidagi sahifa boshiga asar bo‘limi va ushbu bo‘lim varaqlarining tartib ko‘rsatkichi yozib ketilgan. Q.Sodiqovning yozishicha, «No‘m bitiglarning bo‘limlari űLűş, kitob varaqlari patar deb yuritilgan. Bir bo‘lim tugagach, keyingi bo‘limdan tartib ko‘rsatkichi ham yangidan boshlangan. Ushbu ko‘rsatkich, o‘z navbatida, poygir vazifasini o‘tagan va kitob sahifalarini tartibli saqlash imkonini bergan. Qadimgi hindlar bunday kitoblarni tayyorlash jarayonida yozuv ashyosi sifatida palma yaproqlaridan foydalangan. Qizig‘i shundaki, bunday kitob shakli turklarga ma’lum bo‘lgach, ular o‘z tabiiy-geografik sharoitidan kelib chiqib, palьma yaproqlari o‘rnini qog‘ozga almashtirdilar. Qog‘oz esa kitobat ishida daraxt yaproqlaridan tayyorlanadigan varaqlarga ko‘ra ancha qulay bo‘lib chiqdi. Chunki yaxshilab ishlov berilgan qo‘y, echki, buzoq va ohu terilaridan tayyorlanuvchi pergament qimmatga tushadi, biroq shunga qaramay, hijriy sananing dastlabki asrlarida undan keng foydalanilgan. Ma’lumki, papirus faqat Misrda o‘sadi. Shu sababdan ham pergament va papirus hamma vaqt ham kitob yaratish uchun qulaylik yaratavermagan. Shunday bo‘lsa-da, qadimgi O‘zbekiston hududlarida, xususan, Sog‘diyonada hayvon terisidan yozuv qog‘ozi tayyorlash ishi yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Bunda ishlov berilgan teri qog‘ozlar juda yupqa bo‘lib, ular oq rangda bo‘lgan.

Dunyo madaniy taraqqiyotida Sharq kitobatchilik san’atining o‘ziga xos hamda betakror o‘rni bor. Ko‘hna Sharqda, xususan, O‘rta Osiyoda kitobatchilik sohasining shakllanishi va taraqqiy etishi Sharq dunyosida ilk bor ayni shu hudud bag‘rida qog‘oz ishlab chiqarishning yo‘lga qo‘yilganligi bilan uzviy bog‘liqdir. Manbalardan ma’lumki, eramizning II asrida Xitoyda qog‘ozning kashf etilishi va uning ishlab chiqarila boshlanishi dunyo miqyosida kitobatchilikning tez sur’atlar bilan rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Xitoyliklar serdaromad soha hisoblangan qog‘oz ishlab chiqarishni qanchalik sir tutmasinlar, VIII asrning ikkinchi yarmidan e’tiboran Samarqandda Xitoy qog‘ozi singari sifatga ega bo‘lgan qog‘oz turi tayyorlana boshlandi. Chunki, Samarqandda qog‘oz ishlab chiqarish uchun kerakli bo‘lgan xom ashyoning barcha turlari – ipak, paxta, kanop, qamish, poxol, tut novdasining po‘sti kabilar mavjud edi. Samarqandda tayyorlangan qog‘oz turlari Samarqand qog‘ozi yoki Sharqona qog‘oz, Sultoniy hamda Xuroson qog‘ozi nomlarini olgan. Shu tariqa Samarqandda tayyorlangan qog‘oz turlarining dovrug‘i o‘zining sifati va nafisligi bilan qisqa vaqt ichida dunyoga taraldi

Ko‘p hollarda tayyor bo‘lgan qog‘oz bo‘laklari o‘lchami 58x50 sm. hajmida kesib chiqilgan. Kesishda 20-30 sm. uzunligidagi maxsus buyurtma bilan tayyorlangan va miqraz deb ataluvchi qaychilardan foydalanilgan. Miqraz arabcha so‘z bo‘lib, uning o‘zagi «qarz» – kesmoqdir». Miqraz tayyorlashga ham alohida e’tibor bilan qaralgan. «Bunday qaychilarning pichoq qismi o‘ta sifatli po‘latdan tayyorlangan va uning ust qismiga oltin yoki kumushdan naqshinkor qilib ishlov berilgan. Qog‘ozning yanada jilodor bo‘lishi uchun uni уetti martagacha pardozlashgan. Pardozlash asbobiga muhra deyilgan. Muhra forscha so‘z bo‘lib, «yumaloq narsa yoki soqqa» ma’nosini anglatgan.

Muhra yordamida ishlov berilgan bu yaltiroq (jiloli) qog‘oz O‘rta Osiyoning barcha shaharlarida so‘nggi vaqtlargacha ohor muhrali qog‘oz deb atalgan. Bu qog‘oz turi xattot ko‘chirayotganda agar xato qilib qo‘ysa, xatni yumshoq bulut orqali suv bilan yuvib quritilgach, bir oz kraxmal surkab qurigandan keyin tuzatib (qayta) ko‘chirishga qobil edi. Ayni shu qog‘ozdan turli qo‘lyozmalarni ko‘chirish uchun maxsus haftrang (forscha so‘z bo‘lib, asli ma’nosi «etti rang» demakdir) hamda muqovaning ichki tomoniga qo‘yishda abri bahor (fors tilidagi ma’nosi «bahor buluti» demakdir) deb ataluvchi qog‘oz turlari ham tayyorlangan.

Qog‘oz ishlab chiqarish bilan shug‘ullanuvchi hunarmandlarni ifodalashda ham forscha yasalishdagi qog‘ozrez, qog‘ozgar yoki qog‘ozsoz terminlaridan foydalanilgan. Qog‘ozgarlik XU-XUI asrlarda hunarmandchilikning muayyan bir kasb-kori sifatida to‘liq shakllandi. Bu soha bilan shug‘ullanuvchi hunarmand-ustalar avlodi vujudga keldi. Xususan, VI asrda samarqandlik qog‘ozgar usta Mir Ibrohimning nomi juda mashhur bo‘ldi. Hatto, usta Mir Ibrohim tomonidan qog‘oz tayyorlashning yangi bir usuli ishlab chiqildi. Unga ko‘ra tayyorlangan qog‘ozning ichida bir tangalik doira shaklidagi oppoq «suv belgisi» bo‘lgan. Har qanday sharoitda ham qog‘ozni mana shu belgisiga binoan boshqa qog‘oz turlaridan osongina ajratib olish mumkin bo‘lgan. Bu qog‘oz turi mazkur kashfiyotchining o‘z nomi bilan Mir Ibrohim qog‘ozi deb atalgan. Bu qog‘oz turi XVI-XVII asrlarda juda mashhur bo‘lgan.

O‘rta Osiyoda qog‘oz ishlab chiqarishning rivojlanib borishi natijasida qog‘ozning bir necha turlari paydo bo‘ldi. Bunday qog‘oz turlaridan biri qog‘ozi abrisho‘miy deb nomlangan. Ushbu so‘z forscha bo‘lib, abrisho‘m – «ipak» demakdir.

O‘rta Osiyoda tayyorlangan ikkinchi qog‘oz navi qog‘ozi nimkatoniy deb atalgan. Birikma shaklidagi qog‘ozi nimkatoniy termini ham forsiy izofada yasalgan bo‘lib, uning ikkinchi komponenti forscha nim (yarim) va katon (kanop) > katoniy (kanopdan tayyorlangan) so‘zlarining qo‘shilishidan yasalgan. Bu qog‘oz turini tayyorlashda ipak va kanop tolasi (katon)dan teng nisbatda foydalanilgan. Bu qog‘oz navi ham qog‘ozi abrisho‘miy singari o‘ta darajada sifatli, pishiq bo‘lib, pardozi va nafisligi bilan undan qolishmagan.

Bundan tashqari, Sharqda qog‘ozning yana bir necha turlari ishlab chiqarilgan va ularning nomlari qog‘oz ishlab chiqarilgan joyga nisbat berilgan holda ular qog‘ozi samarqandiy, qog‘ozi buxoriy, qog‘ozi davlatobodiy //qog‘ozi sultoniy, qog‘ozi haririy (Samarqandda yoki Hindistonda tayyorlangan ipak qog‘oz), qog‘ozi bag‘dodiy, qog‘ozi kashmiriy, qog‘ozi isfaxoniy kabi nomlar bilan yuritilgan. Ko‘p hollarda, ular yana ham qisqartiligan tarzda, ya’ni samarqandiy, buxoriy, davlatobodiy, sultoniy, haririy deb atalgan shakllari ham iste’molda bo‘lgan.

«Qog‘oz» so‘zining etimologiyasi haqida ham turlicha fikrlar mavjud. Ba’zi manbalarda u forscha deb berilsa, ba’zilarida arabcha deb berilgan. Uchinchi bir fikr borki, unga ko‘ra «qog‘oz//kagid» termini asli xitoycha bo‘lib, arab tiliga so‘g‘d tili vositasida o‘zlashgan. «Qog‘oz» so‘zi musulmon qo‘lyozma kitobatchilik an’analari vujudga kelgandan e’tiboran O‘rta Osiyo, Sharqiy Turkiston, Hindiston, Eron, Yaqin Sharq kabi jo‘g‘rofiy hududlarda qo‘llanib kelindi. O‘zbek tilida «qog‘oz» terminining qo‘llanilishini XI asrga oid asarlarda ham kuzatiladi. XIV-XVI asrlarga oid asarlarda «kog‘az» shaklida berilgan.

Qamish qalam yoki patqalamning yozuv quroli sifatida o‘z tarixi bor. G‘oz patidan tayyorlangan patqalamning Sharq dunyosida, nafaqat Sharqda, balki Yevropa yozuv madaniyatida qo‘llanilganligi haqida turli fikrlar mavjud. Tarixdan ma’lumki, dunyo taraqqiyotining turli bosqichlarida turli o‘lkalarda turli xildagi yozuv qurollaridan foydalanilgan. Ular xususida ko‘plab ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan. Xususan, rus tadqiqotchisi A.P.Kajdan o‘zining «Kniga i pisatel v Vizantii» nomli kitobida bu borada juda qimmatli ma’lumotlarni keltiradi. Uning yozishicha, Misr kotiblari eramizdan oldingi uchinchi asrda ham qamish qalamdan foydalanishganini, uning uch qismi qiyshiq holda kesilgan bo‘lib, yozuvning yanada nafis yozish imkonini berganligini ta’kidlaydi. Qadimda kotiblar qamish qalam bilan birga suyak yoki metalldan ishlangan qalam turlaridan ham foydalanishgan. G‘arb dunyosida bu qalam turlari o‘rnini asta-sekinlik bilan parrandalar patidan tayyorlangan patqalamlar egallay boshlagan. A.P.Kajdanning fikricha, antik davr kotiblari, buyuk ehtimolda, patqalamdan foydalanishmagan; har holda, u davrlarga oid yunon yoki rim yodgorliklarining birontasida ham patqalamdan foydalanilganligi qayd etilmagan, aksincha, barcha matnlarda qamish qalam yodga olingan, rassom suratlarida ham, asosan, qamish qalam tasvirlangan. G‘arbda XI asrga qadar yaratilgan diniy miniatyuralarda yevangelist (injilchi)lar surati qo‘llarida qamish qalam bilan tasvirlangan. XII asrdan e’tiboran yaratilgan diniy miniatyuralarda qamish qalam tasviri aks etmagan. Bundan xulosa qilib aytish mumkinki, G‘arbda qamish qalam o‘rnini patqalam egallashi XI asrda o‘z nihoyasiga yetgan. Bunday xulosaga kelishimizga XII asrda yaratilgan G‘arb qo‘lyozma asarlarida faqat g‘oz, oqqush yoki tovus patlaridan tayyorlangan qalamlar haqida bahs etilganligi asos bo‘la oladi. Lekin Vizantiyada patqalam turlarining ishlatilganligi hanuz noma’lum, ammo qamish qalamning uzoq vaqtlargacha asosiy yozuv quroli sifatida ishlatilib kelinganligi ma’lum. Masalan, XIII asrda yaratilgan va bugungi kunda Parij kutubxonalaridan birida saqlanayotgan Injilda stol ustida yotgan bir nechta qamish qalam tasviri berilgan. Yoki undan ancha keyin, aniqrog‘i, XIV asr o‘rtalarida yaratilgan va hozir Moskva tarixiy muzeyida saqlanayotgan qo‘lyozmalarda tasvirlangan 407 ta yevangelist (injilchi)ning surati qo‘llarida qamish qalam bilan tasvirlangan. Polyak olimi L. Vinnichuk o‘zining «Lyudi, nravы i obыchai Drevney Gretsii i Rima» nomli kitobida (–М.: Высш. .шк.,1988) A.P.Kajdanning yuqoridagi fikrlarini tasdiqlovchi dalillarni keltiradi. Uning fikricha, yunonlar qadimda papirus va pergamentga, asosan, qamish qalam bilan yozganlar.

Qadimgi Misrda yozuv quroli sifatida qamish qalam ishlatilgan. Misr kotiblari qalam uchun qamishning faqat sho‘r botqoqlikda o‘sganlarinigina tanlashgan. Qamish poyasidan kerakli uzunlikdagi qismi kesib olingan va uning bir uchi qiyasiga kesilgan. So‘ngra qamishning bu qismiga ishlov berilgan. Qadimgi misrliklar qalamning har ikki tomonidan ham foydalanishgan. Tarashlanib ishlov berilgan qismi bilan ingichka yozuvlarni, tekis kesilgan tomoni bilan esa qalin yozuvlarni yozishda foydalanishgan. Miloddan avvalgi ikki minginchi yilning birinchi yarmiga qadar, ya’ni O‘rta podshohlik davrida Misr kotiblari qalam cho‘pining uzunligi 40 sm.gacha, uchining eni 2.5 mm.gacha bo‘lgan qamish qalamlardan foydalanishgan. Yangi podshohlik davridan, ya’ni Miloddan avvalgi ikki minginchi yilning ikkinchi yarmidan e’tiboran kotiblar uzunligi 20 sm.gacha, uchining eni 1,5 mm.gacha bo‘lgan qamish qalamlarga ustunlik berishgan. Yunon-Rim davrida, ya’ni eramizning uchinchi asridan boshlab qamish qalam uchlari maxsus asboblar vositasida tarashlanadigan bo‘lindi. Bunday qalamda endi nozik chiziqlarni tortish hamda yozish imkoni paydo bo‘lgani holda qog‘oz vazifasini bajarib kelgan papiruslarga yozishda ancha qiyinchiliklar tug‘ildi. Yunonlar bunday qalamni «kalamos» deb atashgan (arab tiliga «qalam» shaklida o‘zlashgan). Monastir rohiblari uzunligi 25 sm, uch qismining eni 1 sm.lik qamish qalamlardan foydalanishgan. Qalamning yaroqsiz holga kelgan uch qismi vaqti-vaqti bilan kesib, taroshlab turilgan. Shu yuzdan qalam uzunligi tobora qisqarib boravergan. Ko‘p hollarda ancha kalta bo‘lib qolgan sifatli qalamga yog‘och cho‘p ulab foydalanilgan. Shuningdek, Qadimgi Misr kotiblari yozuv ishlarini olib-borish jarayonini ancha takomillashtirishgan. Misr kotibi, odatda, erga o‘tirib, oyoqlarini bukkan holda papirusni maxsus taglikka qo‘yib ko‘chirgan. Qadimgi Suriyada ham asosiy yozuv quroli qamish qalam bo‘lgan. Qamish qalamdan foydalanish O‘rta Yer dengizi atrofidagi xalqlarda eramizdan oldingi davrlarda ham ma’lum bo‘lgan. Taxminan uchinchi asrdan e’tiboran qamish qalamning uchi tarashlangan holda ishlatila boshlandi. Qadimda yozuv quroli sifatida suyak hamda metalldan ishlangan qalamlardan ham foydalanilgan, ammo qamish qalam ishlatilish jihatidan ularga nisbatan qulay bo‘lgan. Chunki qamishning g‘ovak qismi siyohni tutib turish hamda uning hadeb tomib ketmaslik imkoniyatlarini saqlagan. Suriya qalamlarining yana bir afzalligi shunda ediki, ularning uchi tarashlanish bilan birga ikki qismga yorib qo‘yilganligi natijasida har doim ham bir xil hajmdagi ingichka harflarni ravon yoza olish imkonini berar edi. Qalamning ushbu turi dunyo bo‘ylab keng tarqalgan edi. Undan yevrey, yunon, kopt, arab kabi dunyoning ko‘pgina xalqlari yozuv ishida foydalanishar edi. Suriyaliklar yozuv quroli sifatida parranda patlaridan tayyorlangan patqalamlardan ham foydalanishgan. Bunday xulosaga kelishga Britaniya muzeyida saqlanayotgan 509-yilda yozilgan qo‘lyozma asos bo‘ldi. Unda yozuv quroli «arbo de-poraxto» (patqalam) deb atalgan. Bundan boshqa ba’zi qo‘lyozmalarda ham patqalam tilga olinadi. Shunga asoslangan holda ba’zi olimlar (J.Land, R. Dyuval kabilar) qadimgi suriyaliklar patqalamlardan ham foydalanishgan, degan taxminni o‘rtaga tashlaydi. Ba’zi fikrlarga icha, suriyaliklar qamish qalamdan ancha keyingi davrlarda, ya’ni XII asrdan keyin foydalana boshlashgan. Yana bir ingliz olimi U.Raytning esa, suriyaliklar faqat qamish qalamdan foydalanishgan, Suriya qo‘lyozmalarida uchrovchi patqalamda yozilgan ilovalar esa, o‘sha davrlarda keng udum bo‘lgan yunon yozuv shakllariga taqlid xolos, deb hisoblaydi. Bu fikrlarga teskari holda E.N.Mesherskaya o‘z ishida qadimgi Suriyada patqalamning faol ishlatilganligini to‘liq yoqlaydi. Patqalam ishlatishdan oldin maxsus ishlovdan o‘tgan: pat dastlab bir necha vaqtga qadar kul yoki qumga ko‘mib qo‘yilgan, so‘ngra parda va yog‘dan tozalanib, maxsus pichoq yordamida uchiga ancha ishlov berilgan va o‘rtasidan tilib qo‘yilgan. G‘oz patidan tayyorlangan patqalamning uchiga nihoyatda yaxshi ishlov berilganidan unda yozilgan harflar aniq va ravshan bo‘lgan. Bunday patqalamlar Suriyada uzoq yillar davomida amalda qo‘llangan (X-X1 asrlarga qadar). Qamish qalamda esa, qamishga ishlov berish ishi hali takomillashmagani bois, bunday chiroyli yozuvga erishishning imkoni bo‘lmagan, o‘zidan qo‘pol yozuvlarni qoldirgan.

Arman yozuv madaniyatida, dastlab, yozuv quroli sifatida temirdan ishlangan qalamchalardan foydalanilgani ma’lum. Shu yuzdan arman tarixida bu davrlarda yozilgan yozuvlar «temir xat» deb atalgan. Bu xat usulida kotib har bir harfning rasmini alohida-alohida chizib chiqqan. X asrdan e’tiboran arman kitobatchiligida qog‘oz ishlatila boshlandi. Yozuv ishida pergament o‘rnini qog‘oz egallashi sababli endi kotiblar qamish qalamdan foydalana boshlashgan. Endi kotib harf rasmini alohida-alohida chizmasdan, uni rostakamiga yozgan. «Temir xat» usuli faqatgina sarlavhalarni yozishda qo‘llangan, xolos. Arman kitobatchiligiga oid yana bir boshqa manbada esa, asosiy yozuv quroli qamish qalam bo‘lganligi, lekin keyinchalik uning o‘rnini patqalam egallaganligi yoziladi. Efiopiya kitobatchiligida buning aksini, ya’ni qadimgi qo‘lyozmalar tovuq yoki yirik yovvoyi parrandalarning dum qismi patlaridan tayyorlangan patqalamlarda yozilgan bo‘lsa, keyingi davrlarda ular o‘rnini qamish yoki bambukdan ishlangan qalamlar egallaganini kuzatish mumkin.

Eron qo‘lyozma asarlari tarixida ham asosiy yozuv quroli qamish qalam bo‘lib, arab qo‘lyozmasidagi singari, yozuv turiga ko‘ra har xil bo‘lgan.

Turk kitobatchiligida ham asosiy yozuv quroli sifatida qamish qalamdan foydalanilgan. Qamish qalam turlari arab alifbosidagi yozuv turlariga ko‘ra turlicha bo‘lgan. Qalam uchun qo‘llanilgan qamishlar Hindiston, Iroq kabi yurtlardan keltirilgan. Turk yozuv madaniyatida qamish qalam bilan birga yirik yozuvlarni yozish uchun bambukdan ishlangan qalam, yanada yirik yozuvlar uchun jo‘ka yoki grab (qayinning bir turi) daraxtlari shoxidan tayyorlangan kurakcha shaklidagi taxta qalamlar ham amalda qo‘llanilgan.

Qadimda uyg‘ur kotiblarining asosiy yozuv quroli qamish qalam bo‘lgan. Unchalik katta ahamiyatga ega bo‘lmagan yozuvlar Xitoy mo‘yqalamida yozilgan. Siyoh hamda mo‘yqalamning tashqaridan keltirilishi yozuv ishida har doim ham xorijiy siyoh va mo‘yqalamdan foydalanish imkonini bermagan, undan faqat zodagonlargina foydalana olishgan. Shuning uchun uyg‘ur qulyozma asarlari asosan mahalliy ishlab chiqarilgan siyoh hamda qamish qalamda yozilgan.

Ma’lumki, hind qo‘lyozma kitob madaniyati uzoq tarixga ega. Hind qo‘lyozma kitobatchiligi tarixi eramizdan oldingi beshinchi asrdan boshlangan. Qadimgi hind qo‘lyozmalarining muayyan qismi daraxt (qayin) po‘stloqlariga yoki palma yaproqlariga yozilgan. Shimoliy-G‘arbiy Hindiston va Kashmirda topilgan daraxt po‘sti va yaproqlariga yozilgan qadimgi qo‘lyozmalar qamish qalamda bitilgan. Bundan tashqari, «potxi» deb ataluvchi hind qo‘lyozmalarini yozishda metalldan ishlanib, uchi o‘tkirlangan qalamlardan ham foydalanilgan. Ular «ara» deb nomlangan. Eng sifatli metall qalamlar oltindan ishlangan. Ammo ular har doim ham amalda qo‘llanmagan, ular faqat hukmdorlar saroyidagina ishlatilgan.

Qadimgi Xitoyda kotiblar yozuv quroli sifatida bambukdan tayyorlangan qalamlardan foydalanganlar. Eramizdan oldingi uchinchi asrdan boshlab mo‘yqalam ishlatila boshlangan. Ularning turlari ko‘p bo‘lgan: «bi» deb ataluvchi mo‘yqalam tarixi ilk zamonlarga borib taqalsa, «maobi» deb nomlangan qilqalam turi eramizning boshlarida kashf etilgan va keyingi ming yillikda doimo takomillashib borgan. Xitoy xattotlik san’atining asoschilaridan biri bo‘lgan Van Si-chji (321-379 y.y.) o‘zining «Mo‘yqalamlar haqida» (Bi tszin) nomli asarida xitoy mo‘yqalamlarining turlari va yasalish tavsiflarini keltiradi. Unda yozilishicha, Xitoy mo‘yqalamlarini tayyorlashda asosiy ustunlik quyon yungiga berilgan. Mo‘yqalamning o‘rta qismi quyon yungidan dag‘alroq bo‘lgan kalamush yungidan, atrofi esa, quyonning o‘ta mayin yungidan tayyorlangan. Јalam dastasini tayyorlashda, asosan, bambuk, ba’zi hollarda oltin, billur, fil suyagi va yog‘och ham ishlatilgan. Xitoyda mo‘yqalamlar shunchalik e’zozlanganki, ko‘pgina mashhur shoir va yozuvchilar o‘z mo‘yqalamlarini madh etgan holda xalq orasida mashhur bo‘lgan badiiy asarlarini yaratishgan. Masalan, Fu Syuanya (217-287 y.y.) «Mo‘yqalam epitafiyasi» (Bi min) va «Mo‘yqalam haqida qasida» (Bi fu); Go Pu (276-324 y.y.) «Mo‘yqalam madhiyasi» (Bi tszanь); Xan Yuy (768-824 y.y.) «Mo‘yqalam uchining tavsifi» (Mao In Chjuanь) kabilar shular jumlasidandir. Umuman, Xitoyda mo‘yqalamdan XX asrga qadar foydalanib kelindi, shunday bo‘lsa-da, bugungi xitoy xattoti uchun u o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. O‘tgan ming yillikning oxirlarida Xitoy kitoblari bambukdan tayyorlangan ashyolarga yozilgan. Xitoy extirochisi Tsay Lun tomonidan olamshumul ahamiyatga ega bo‘lgan «qog‘oz»ning kashf etilishi (105 yil) bilan yozuv qurollarining shakli va tuzilishi tamoman o‘zgardi. Ilgarilari suyak, bronza va bambukdan tayyorlangan materiallarga qattiq uchlik yozuv quroli bilan yozilgan bo‘lsa, qoQozning kashf etilishi bilan unga yoki ipak matoga yozish uchun yumshoq mo‘yqalamlar («bi», «maobi»)ga ehtiyoj sezildi. Xitoy xattotlik san’atining asoschilaridan biri bo‘lgan Van Si–chji ayni zamonda bunday mo‘yqalam turlaridan birining ixtirochisi hisoblanadi. Uning aytishicha, u yaratgan mo‘yqalam turi engil va yozish uchun o‘ta qulay bo‘lib, yozuvchi undan umri davomida qo‘llanishi mumkin bo‘lgan. Chunki u xech qachon yipranmagan. Bunday mo‘yqalam tutqichlari turli ashyolardan, xususan, bambukdan, ayrimlari esa oltin, billur va fil suyaklaridan tayyorlangan. Mo‘yqalamning uch qismi ko‘proq quyon yungidan tayyorlangan. Xitoyda bu qalam turi XX asrga qadar ham amaliyotda faol qo‘llanib kelingan. So‘ngra uning o‘rnini «pero»li qalamlar egallagan. Shuningdek, Xitoyda ma’lum bir muddat mubi deb ataluvchi qamish qalamdan ham foydalanilgan. Lekin Xitoy xattotchiligida hanuz mo‘yqalamlardan foydalaniladi. Bunday qalam turlarini yaratish borasida Qadimgi Xitoyda juda ko‘plab asarlar yozilgan. Rus tadqiqotchisi L.N.Menьshikov bular haqida atroflicha to‘xtaladi. Uning yozishicha, Qadimgi Xitoy kotiblari yozuv ishlarini olib borishda qilqalam bilan birgalikda mubi deb atalgan qamish qalamdan ham keng foydalanishgan. Mubilar Tibetta ko‘proq ishlatilgan. Shuningdek, IX-X asrlarda kundalik foydalanishga mo‘ljallangan ko‘pgina qo‘lyozmalar ham mubida yozilgan. Tarixiy ma’lumotlarga ko‘ra, qadimda xitoyliklar biz bilgan pero bilan emas, balki mo‘yqalam bilan yozganlar. Xitoyda bi yoki maobi deb ataluvchi mo‘yqalam turlarining kashf etilishi uzoq tarixga ega. Bu deb ataluvchi mo‘yqalam eramizdan oldin yaratilgan bo‘lsa, maobi eramizning boshlarida paydo bo‘lgan va asrlar davomida takomillashib borgan. Xitoy xattotlik san’atining asoschilaridan biri bo‘lgan Van Si-chji (321-379) o‘zining «Bi tszin» (Mo‘yqalamlar haqida) nomli asarida xitoy mo‘yqalamlarining yasalish tavsiflarini keltiradi. Xitoy mo‘yqalamlarini tayyorlashda asosiy ustunlik quyon yungiga berilgan. Mo‘yqalamning o‘rta sterjeni quyon yungidan dag‘alroq bo‘lgan kalamush yungidan, atrofi esa, quyonning o‘ta mayin yungidan tayyorlangan. Qalam dastasini tayyorlashda, asosan, bambuk, ba’zi hollarda oltin, billur, fil suyagi va yog‘och ham ishlatilgan. Xitoyda mo‘yqalamlar shunchalik e’zozlanganki, ko‘pgina mashhur shoir va yozuvchilar o‘z mo‘yqalamlariga bag‘ishlab o‘z davri uchun taniqli bo‘lgan badiiy asarlarini yaratishgan. Masalan, Fu Syuanya (217-287) «Mo‘yqalam epitafiyasi» (Bi min) va «Mo‘yqalam haqida qasida» (Bi fu); Go Pu (276-324) «Mo‘yqalam madhiyasi» (Bi tszanь); Xan Yuy (768-824) «Mo‘yqalam uchining tavsifi» (Mao In Chjuanь) kabilar shular jumlasidandir. Umuman, Xitoyda mo‘yqalamdan XX asrga qadar foydalanib kelindi, shunday bo‘lsa-da, bugungi xitoy xattoti uchun u o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Oldingi ming yillikning oxirlarida Xitoy kitoblari bambukdan tayyorlangan ashyolardan yaratilgan. Xitoy ixtirochisi Tsay Lunning olamshumul ahamiyatga ega bo‘lgan «qog‘oz»ning kashf etishi (105-yil) bilan yozuv qurollarining shakli va tuzilishi tamoman o‘zgardi. Ilgarilari suyak, bronza va bambukdan tayyorlangan asoslarga o‘yib yozadigan keskir uchli yozuv quroli o‘rnida endi ipak mato va qog‘ozga yozish uchun yumshoq mo‘yqalamlar («bi», «maobi»)ga ehtiyoj sezildi. Xitoy xattotlik san’atining asoschilaridan biri bo‘lgan Van Si–chji ayni zamonda bunday mo‘yqalam turlaridan birining ixtirochisi hisoblanadi. Uning aytishicha, u yaratgan mo‘yqalam turi engil va yozish uchun o‘ta qulay bo‘lib, kotib undan umri davomida foydalanishi mumkin bo‘lgan. Chunki u xech qachon yipranmagan. Bunday mo‘yqalam tutqichlarini tayyorlashda turli ashyolardan, xususan, bambuk, oltin, billur va fil suyaklaridan foydalanilgan. Mo‘yqalamning uch qismiga ko‘proq quyon ongi ishlatilgan. Xitoyda bu qalam turidan XX asrga qadar ham foydalanib kelingan. Keyinroq uning o‘rnini peroli qalamlar egalladi. Shuningdek, Xitoyda ma’lum bir muddat mubi deb ataluvchi qamish qalamdan ham foydalanilgan. Lekin klassik Xitoy xattotligida hanuz mo‘yqalamlardan foydalaniladi.

Qadimgi yapon kitobatchiligida ham eng yaxshi yozuv quroli sifatida bug’uning yozgi yungidan tayyorlangan mo‘yqalam hamda qishki yungidan tayyorlangan qilqalamlardan foydalanilgan.

Rus kitobatchiligida qamish qalam deyarli qo‘llanmagan. Ushbu fikrni rus kitobshunos olimi I.E.Barenbaum ham tasdiqlaydi. I.E.Barenbaum qadimda rus kotiblarini yozishda asosan patqalam ishlatganligini, uning g‘oz, oqqush, hatto, tovus patlaridan tayyorlanganligini yozadi. To‘g‘ri, qadimgi Rusda yaratilgan injillarga ishlangan miniatyuralarda yevangelist (injilchi)lar qo‘llarida qamish qalam tutgan holda tasvirlangan. A.P.Kajdanning fikricha, bu qadimgi an’analarga uyg‘un shaklda ishlangan, xolos. Bu an’ana Rusga Vizantiyadan o‘tgan bo‘lishi mumkin. Qadimgi Rusda papirusning ishlatilmagani, uning o‘rnida esa, qayin po‘stlog‘i (beresta) qo‘llanilganini hamda yozuv quroli sifatida suyak, metall, taxta kabi ashyolardan tayyorlangan qalamlardan foydalanilganini dalillar asosida yoritib beradi. Uning yozishicha, qadimgi Rusda bunday yozuv qurollari pisala deb atalgan va ular teridan ishlangan maxsus g‘ilofda saqlangan. Rus arxeologlari pisalalarni Novgorod, Pskov, Smolensk, Ryazan, Saratov kabi shaharlarda olib borilgan qazilma ishlarida topishgan. Dastlabki vaqtlarda ularni to‘g‘nog‘ich, teriga ishlov berishda qo‘llaniladigan asbob, bilaguzuk qoldig‘i deb ham taxmin qilishgan. Keyin ma’lum bo‘lishicha, ular qadimgi Rusda ishlatilgan asosiy yozuv qurollari – pisala ekan. Shunga o‘xshash fikrlarni yana boshqa manbalarda ham uchratish mumkin. Ularning ba’zilarida rus kitobatchiligida patqalamlardan XIX asrga qadar foydalanilgani, bosh harflar hamda sarlavhalarni yozishda mo‘yqalam ishlatilgani haqidagi qimmatli malumotlar ham berilgan.

Arab qo‘lyozma kitobatchiligida yozuv qurollari sifatida qamish qalam birinchi o‘rinda turgan. Ushbu yozuv qurolini arablar qalam, mizbar, yara kabi nomlar bilan atashgan. Bu nomga hamda predmetga tarixda juda katta hurmat-e’tibor bilan qarashgan va unga har doim hamdu sanolar aytilgan. Islom dunyosida qalamning ilk ta’rifi muqaddas Qur’oni Karimda aytilgan. Qur’oni Karimning ilk nozil bo‘lgan suralaridan birining nomi ham “Qalam surasi” bo‘lgan. Sura avvalida Olloh taolo inson zotiga ato etgan buyuk ne’mati - Qalam va u bilan bitiladigan bitiklarga qasam ichib, o‘z payg‘ambari Muhammad alayhis-salomning Makka mushriklari hasad, adovat bilan u kishiga taqayotgan tuhmat-majnunlik aybidan pok ekanligini uqtiradi.

Qalam asosan qamishdan tayyorlangan, uning uch qismi qiyalatib kesilgan va tarashlanib, o‘rtasidan yorib qo‘yilgan. Arab adabiyotida qalamga ijod va go‘zallik ilhomchisi sifatida nisbat berilib, madh etilgan. Sifatli qalam bebaho boylik hisoblangan, uning sifati qamishning qaerda o‘sganligi, saqlanishi, qalinligi, rangi, xullas, tanlab olinishiga ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘lgan. Qamish qalam yoziladigan yozuv turiga hamda xattot didiga uyg‘un bo‘lishi kerak bo‘lgan. Masalan, suls xatini yozishda qalam uchi qalinroq, uning unsi deb ataluvchi o‘ng tarafi to‘rt dangga, vahshi deb ataluvchi chap tomoni ikki dangga teng bo‘lishi kerak bo‘lgan. Bu qalamning tili botiq qilib kesilganki, bu hol undan siyohning bir maromda oqib turishini hamda harf qayrilmalarining nozik va nafis chiqishini ta’minlagan. Suls xati ta’limotida qalamning uchdan bir hissasi ko‘proq ishga solinadi. Nasx xati uchun mo‘ljallangan qalam ham suls xati qalamiga o‘xshash bo‘lgan, lekin uning tili botiq qilib kesilmagan. Muhaqqaq xati yoziladigan qalam uchi suls xati qalamidan ko‘ra ingichkaroq, ammo yorig‘i ochiqroq, uchining kesilishi esa, qing‘irroq bo‘lgan. Rayhoniy xatining qalami muhaqqaq xati qalamiga o‘xshash bo‘lgan va h.z.. Ba’zi hollarda qalamga o‘rindosh sifatida uchi o‘tkirlangan palma shoxi yoki yog‘ochdan ishlangan qalamchalardan foydalanilgan.

Papirus qog‘ozi hamda yozish uchun maxsus tayoqcha va bo‘yoqning kashf etilishi yozuvni takomillashtirdi, uning soddalashuviga imkon tug‘dirdi. Keyinchalik alohida harflardan iborat yozuv paydo bo‘ldi.