Тилини ривожлантириш департаменти ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Alisher Navoiy nomidagi Toshkent 
davlat o‘zbek tili va adabiyoti 
universiteti 
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY 
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY 
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021) 
244 
X. 
Соғук//суық
XII. 
Топрак//топырақ
 
 
XIII. 
Йер//жер
 
 
 
Түбегейлі талдауды қажет ететін сөздің бірі – көне, орта түркі жазба ескеркіштерінен бастап, 
қазіргі қазақ және түрік тіліндегі 
«от»
түбірлі сөздер.
Кесте 14. «От» түбірлі сөздер 
Р/с 
ҚТТ 
ҚҚТ 
Жалпы мағынасы 
1 
От
От 
Малға азық боларлық шөп 
2 
Отаджы
Оташы 
Емші, тәуіп 
3 
Отчул 
 
Шөп қоректі 
4 
Отлак 
 
Жайылым, өріс 
5 
Отламак
Отта 
Жайылу
6 
Отлатмак
Оттау
Жаю, бағу, оттату
7 
Отлу 
Отты 
Шалғынды, шөбі қалың 
8 
Отлук
Шабындық, шалғын, 
жайылым 
9 
Оттық
Малға шөп салатын ақыр 
10 
Отай 
Шөп қаулап шығу, 
құнарлану 
11 
Отамалы
Орылатын арам шөп 
12 
Отар 
Жайылым
13 
Отақ 
Егін арасына шыққан арам 
шөпті құрту шарасы 
14 
Отық 
Төлдің шөп жеуге бейімделуі
15 
Отын 
Жағылатын зат 
«От
» зат есімінен туындаған етістіктер мен зат есімдер 2 жолмен жасалған: алғашқысы от 
түбірінен жасалған туынды негіздер, екіншісі ота негізінен жасалған сөздер. Түрік тіліндегі от сөзі 
шөп мағынасында және дәрілік шөп деген қолданыста жұмсалады. Туынды сөздердің мағыналары 
1.Суық 
2. Салқын 
3. Ауыс. Салқын, көңілсіз 
4. Ауыс. Орынсыз, қисынсыз 
1.Тым салқын 
2. Ауыс. Ызғарлы, үрейлі 
3. Ауыс. Салғырт, енжар 
1.Топырақ, жер 
2. Құрлық 
3. Ел, территория 
4. Жер телімі 
1.Жердің сыртқы қабаты 
1.Жер 
2. Орын, мекен 
3. Пункт 
4. Бөлме 
1.Ғаламшар 
2. Құрлық 
3. Территория 
4. Мекен, орын 
5. Ауыс. Ел, жұрт 
6. Ауыс. Мезет, кез, уақыт 
7. Ауыс. Жөн, ыңғай 
8. Ауыс. Беталыс 

---

Alisher Navoiy nomidagi Toshkent 
davlat o‘zbek tili va adabiyoti 
universiteti 
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY 
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY 
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021) 
245 
«от» сөзінің 
«шөп»
деген негізгі мағынасы мен «
дәрі
» деген туынды мағынасынан таралады. 
«Шөп»
семантикалық өрісінен «
ору»
, «
жайылу»
, «
астау
» мағыналары, «
дәрі»
семантиалық 
өрісінен 
«емші»,
«емшілік
», «
емдеу
» мағыналары туындаған. Туынды сөздердің түрік тілінде 2, 
қазақ тілінде 1 мағынасы «
от
» сөзінің «
дәрі»
семантикалық өрісіне байланысты да, 13 мағынасы 
«
шөп»
семантикалық өрісінен туындаған. Танылушы зат адамның өмір-тіршілігінде қаншалықты 
қажет болса, соншалықты жан-жақты танылады. Жан-жақты танылған сайын күнделікті өмірде, 
шаруашылықта көп қолданылып, соған байланысты ұғым-түсініктер кеңейіп, аталатын зат-
құбылыстар көбейе береді. Демек көбірек, кеңірек танымал құбылысқа, оның атауына байланысты 
сөздер де біршама болады. ҚҚТ-індегі туынды сөздердің 1 мағынасы ғана 
«от»
сөзінің 
«дәрі»
семантикалық өрісінен, қалған мағыналары «
шөп»
семантикалық өрісінен туындаған. Демек ҚҚТ-
інде оттың шөптік қасиетінің көптеп танылуы қазақ халқының негізгі кәсібі- мал 
шаруашылығымен айналысуымен байланысты.
«Шөп»
деген негізгі, «
дәрі»
деген туынды мағыналардан туындаған 15 сөздің семантикалық 
құрылымы: 
Шөп