Tili va adabiyoti universiteti

Ko‘p ma’noli so‘zlar 
 
  Yozuvchining  tildan  foydalanish  mahoratini  belgilashda  badiiy  nutq 
ifodaliligini  qay  darajada  ta’minlay  olganligiga  e’tibor  qaratiladi.  Buni  ko‘p 
ma’noli so‘zlarni o‘z o‘rnida, muayyan estetik maqsad bilan qo‘llay olishidan 
ham  aniqlasa  bo‘ladi.  Ko‘p  ma’noli  so‘zlar  nutqning  ifoda  imkoniyatlarini 
kengaytirishga  ko‘maklashuvchi  lisoniy  vosita  hisoblanadi.  Masalan:  Yuk 
so‘zi  o‘zbek  tilida  ko‘p  ma’noli  so‘z  hisoblanadi.  O‘zbek  tilining  izohli 
lug‘atida  mazkur  so‘zning  quyidagi  ma’nolari  qayd  qilingan:  1)  «Bir  erdan 
ikkinchi  erga  ko‘tarib,  tashib  borilishi  lozim  bo‘lgan  og‘irlik»;  2)  «Kishini 
urintirib qo‘yadigan, tashvishga soladigan ortiqcha narsa, tashvish, dahmaza»; 
3)  «Qorindagi  bola,  homila»;  4)  «Diniy  e’tiqodga  ko‘ra  aziz-avliyolarni 
ranjitish  tufayli  yuz  beradigan  kasallik».
154
  Ardoqli  adibimiz  Cho‘lpon 
o‘zining «Kecha va kunduz» deb nomlangan romanida qahramonlar nutqida 
ana  shu  so‘zning  2-  va  4-  ma’nolarini  qorishtirish  asosida  ham  qahramonlar 
ichki dunyosini yorqinroq ochishga, ham chiroyli kulgi chiqarishga muvaffaq 
bo‘lgan: – Elkamda o‘n putdan o‘ttiz put yukim bor... – dedi mingboshi. Bu 
ham  baqirishga  yaqin  bir  ovoz  bilan  aytilgan  edi.  Uchala  xotin  ham  bu 
yukning 
nimaligini 
anglab 
etolmadilar. 
Xadichaxonning 
fikricha, 
mingboshiga «irim» qilgan edilar. Endi uni «qaytartirmoq»dan o‘zga iloj yo‘q 
edi.  Bu  fikr  boshqa  kundoshlarning  miyalaridan  ham  o‘tmadi  emas...  Faqat 
Hadichaxonning bu fikri qat’iy bo‘lsa kerakkim, yashirishga lozim ko‘rmadi: 
  –  G‘animlar  qasd  qilganga  o‘xshaydi.  Qaytarma  qildirib  bersammi?  – 
dedi. 
  –Ayollarning  bilgani  irim,  bilgani  qaytarma,  bilgani  azayimxon...  – 
dedi  mingboshi...  Shu  ochilishdan  dadillanib  bo‘lsa  kerak  Xadichaxon  yana 
e’tiroz qildi:  
  –O‘zingiz o‘z og‘zingiz bilan «yuk bosdi» demadingizmi? 
  Mingboshi kulib yubordi: 
  –«Yuk  bosdi»  degan  bo‘lsam  «qanday  yuk?»  deb  so‘ragin-da, 
bachchag‘ar! –dedi u.  
Bu  vaqtda  uydagilar  ham  asta-sekin  tashqariga  chiqib  yaqin  o‘rtaga 
kelgan edilar. Mingboshi davom qildi:  
–Uchalang yukmisan menga? 
–Nima og‘irimiz tushdi sizga? –dedi Xadichaxon. (CHo‘lpon) 
Ko‘p  ma’noli  yuk  so‘zi  mingboshi  nutqida  «ortiqcha  tashvish» 
ma’nosida,  ya’ni  «uchta  xotini  o‘n  puddan  o‘ttiz  pud»  dahmaza  ma’nosida 
 
154
 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. –Москва: Рус тили, 1981, 2-том, 465-б.  

---

 
90 
qo‘llangan, xotinlar esa bu so‘zning  qayd  etilgan  4-ma’nosida  tushunganlar, 
shu tarzda kulgili holat yuzaga kelgan.  
Ko‘p  ma’nolilik  asosan  so‘zlarga  xos  xususiyat  bo‘lib  bir  so‘zning 
birdan  ortiq  ma’noga  ega  bo‘lishi  tushuniladi.  Iboralarda  ham  ko‘p 
ma’nolilikni  kuzatish  mumkin.  Masalan:  yuragi  qinidan  chiqmoq  iborasi 
sevinchni  va  qattiq  qo‘rquvni  ifodalashga  xizmat  qiladi.  Qizning  paranjisini 
ko‘rishi bilanoq yigitning yuragi qinidan chiqayozdi (Oybek). Qo‘rqmayman 
deb  bo‘lmaydi,  o‘g‘lim.  Shunaqa  vaqtda  odamning  yuragi  qinidan  chiqib 
ketadi  (A.Qahhor).  Bosh  suqmoq  –  qisqa  fursatga  kirmoq,  xabar  olmoq; 
aralashmoq,  odamlarga  qo‘shilmoq.  Tomdan  tarasha  tushganday  – 
kutilmaganda, qo‘qqisdan; qo‘pol tarzda.