36
nemis tili materialida o‘rgangan L.G.Fridman murakkab sintaktik butunlik
o‘zining sintaktik birlik maqomini tayin etadigan tegishli ko‘rsatkichlarga ega
emas deb hisoblaydi, shuning uchun uni grammatik birlik tarzida emas, balki
bir qator mustaqil gaplarning mazmuniy umumiyligi asosida shakllanadigan
mantiqiy-semantik butunlik tarzida talqin qilish to‘g‘ri bo‘lishini aytadi.
Muallif abzats stilistik, adabiy-kompozitsion birlik sifatida tadqiq etilgan
ishlarda uni sintaktik birlik maqomini tayin etadigan belgilar yo ikkinchi
planga surib qo‘yilishini, yoki umuman e’tibordan chetda qolishini tanqid
qiladi. U abzatsning mohiyati va maqomi haqida quyidagicha anchayin keskin
fikrni ilgari suradi: “Nisbatan quyi sath birligi bo‘lmish gapdan farqlovchi
relevant belgilar turkumiga ega bo‘lgan frazadan katta sintaktik birlik
abzatsdir deb hisoblaymiz... Abzatsning kompozitsion birlik sifatidagi rolini
inkor etmagan holda biz o‘ylaymizki, u eng avvalo sintaktik birlikdir, chunki
abzatsning aynan sintaktik tabiati uning adabiy-kompozitsion birlik sifatida
qo‘llanishi uchun imkoniyat yaratadigan bazis, asosdir.”
81
Ko‘rinadiki,
tadqiqotchi abzatsni xuddi gap kabi sintaktik hodisa sifatida talqin qiladi va
matnning asosiy birligi abzatsdir degan fikrni qat’iy asoslashga harakat qiladi.
Bunday qarash, bu qadar keskin bo‘lmasa-da, boshqa tilshunoslarda,
ayniqsa,
xorijiy
tillarni
o‘qitish metodikasi bilan shug‘ullangan
mutaxassislarda ham bor. Masalan, ana shunday yo‘nalishdagi ishlardan
birida matn yaratishning majburiy unsuri sifatida abzats alohida ajratib
ko‘rsatiladi, uning matn lingvistikasida o‘ziga xos strukturaga ega bo‘lgan
to‘laqonli birlik ekanligi ta’kidlanadi va shunga asoslangan holda abzats
“katta matn” ichidagi “kichik matn” degan xulosaga kelinadi, uning “abzats-
tahlil”, “abzats-tavsif”, “abzats-kontrast”, “abzats-analog”, “abzats-ta’rif”
kabi mazmuniy turlari ajratiladi.
82
Abzatsni sintaktik hodisa sifatida tushunish yoki abzats va
supersintaktik butunlik tushunchalarini qorishtirish turli tilshunosliklarda
ancha-muncha uchraydi. Hatto muayyan bir asarda abzatsning bir necha farqli
talqinlarini ham uchratish mumkin. Masalan, I.V.Arnoldning “Hozirgi ingliz
tili stilistikasi” kitobidagi “Matniy sath - abzats” nomli paragraf shunday
boshlanadi: “Yozma nutqning bir xatboshidan ikkinchi xatboshigacha
bo‘lgan, murakkab sintaktik butunlik sifatida reallashgan va adabiy matnning
nisbiy tugallangan qismini tashkil etuvchi bo‘lagi abzats deyiladi.”
83
Abzats
nazariyasining ibtidosi A.M.Peshkovskiy ishlariga borib taqalishini,
keyinchalik esa N.S.Pospelov, T.I.Silman va boshqa ko‘plab tilshunoslar
tomonidan tadqiq etilganligini ta’kidlar ekan, muallif mazkur ta’rifidagi
81
Do'stlaringiz bilan baham: