32
matn birligi sifatida baholash tilshunoslikda u qadar keng tarqalgan emas.
Aksincha, bu borada bahsli yondashuvlar anchagina.
Aksariyat tilshunoslar gapni matn birligi emas deb hisoblaydilar.
Masalan, I.R.Galperin gap emas, balki bir qator gaplarni birlashtiradigan
nisbatan yirik butunlik – frazadan katta butunlik matn birligi bo‘la olishini
aytadi. U gap ana shunday butunlikda konstituent sifatida ishtirok etishini,
frazadan katta butunlikning tarkibiy qismi bo‘lgan gap bir paytning o‘zida
yaxlit matnning ham tarkibiy qismi bo‘la olmasligini ta’kidlaydi.
Ayni shu frazadan katta butunlikni matnning asosiy birligi sifatida
baholash deyarli barcha tilshunosliklarda keng tarqalganligini ta’kidlash
mumkin.
O‘zbek tilshunosligida ham mazkur tushunchani ifodalash uchun bir
qator farqli terminlar qo‘llanmoqda. Masalan, A.Mamajonov dastlab “yirik
sintaktik birlik”
72
terminini qo‘llagan bo‘lsa, keyinroq muntazam ravishda
“superfrazali sintaktik birlik”
73
terminidan foydalanadi. Matnning stilistik
muammolariga alohida e’tibor bilan qaragan I.Rasulov va H.Rustamovlar esa
“murakkab sintaktik butunlik” terminini ma’qul ko‘radilar.
74
O‘zbek
matnidagi ana shunday birliklarni monografik tarzda tadqiq etgan
M.Abdupattoyev “supersintaktik butunliklar” terminini qo‘llashni maqsadga
muvofiq deb hisoblaydi.
75
Biz ham hodisa mohiyatini anchayin to‘g‘ri va
xolis aks ettiradigan atama sifatida ana shu “supersintaktik butunlik”
terminini ma’qul ko‘ramiz.
M.Abdupattoyev mazkur nomzodlik dissertatsiyasida o‘zbek tilidagi
matnda supersintaktik butunliklarning mohiyati, sintagmatik va semantik-
uslubiy xususiyatlarini ilmiy asosli ravishda ko‘rsatib bergan. Shuni ham
aytish kerakki, tadqiqotchi supersintaktik butunliklarning matn tarkibidagi
chegaralarini belgilash, ularni ajratish prinsiplarini (semantik, grammatik va
kompozitsion-stilistik) ishlab chiqqan. Shu asosda matndagi bir kichik
mavzuning tugallanib, yangi bir mavzuga o‘tilishi supersintaktik butunlikning
strukturasini belgilovchi omillardan biri ekanligini, bu butunlikni tashkil
etuvchi nisbiy mustakil gaplar orasida mustahkam semantik-grammatik aloqa
mavjudligini, ayni shu aloqa supersintaktik butunlikning semantik-struktural
yaxlitligini ta’minlashini juda to‘g‘ri ta’kidlagan.
Tabiiyki, supersintaktik butunlikning shakllanishida gaplar ishtirok
etadi, buni hech kim inkor etmaydi. Lekin ikki yoki undan ortiq gapning
o‘zaro birikib, muayyan bir butunlikni shakllantirishi shunchaki bir oddiy
jarayon emas, balki benihoya murakkab va serqatlam hodisadir. Ana shunday
72
Мамажонов А. Йирик синтактик бирликлар // Ўзбек тили ва адабиёти, 1980, №5, 62-б.
73
Мамажонов А. Текст лингвистикаси. –Тошкент, 1989, 27-б.
74
Расулов И. Мураккаб синтактик бутунлик // Ўзбек тили ва адабиёти, 1983, №1, 22-б.;
Do'stlaringiz bilan baham: