Tili va adabiyoti universiteti

Новиков   А. И., Чистякова Г. Д. К вопросу о теме и денотата текста // Известия ЛНСССР. 
Серия  литературы и языка. Т.40. –М., 1981. - №1. - С 53. 

---

 
156 
tushuncha  hamda  lisoniy  tuzilma  o‘rtasidagi  signifikativ  ramzidir  (aksidir). 
Bunday  lisoniy  va  ruhiy-mantiqiy  bog‘liqlik  propozitsiya  ko‘rinishini  oladi 
hamda  ushbu  turdagi  propozitsiya  faqat  kechayotgan  voqea  haqidagi 
xabargina bo‘lib qolmasdan, etkazilayotgan xabarning tasdig‘i hamdir. 
       Predikatlar 
mantig‘i 
sohasidan  o‘zlashtirilgan  propozitsiya 
tushunchasi  tilshunoslikda  anchadan  buyon  qo‘llanib  kelinmoqda.  Mantiqda 
bu  atamaga  voqelik  haqidagi  hukmni  nomlash  uchun  murojaat  qilinadi. 
Shuning  uchun  ham  mazmuniy  sintaksisda  propozitsiya  -  gaplar  qatorining 
semantik  invarianti  sifatida  tavsiflanadi.   
227
Masalan,  «Abbos  menga  kitobni 
berdi»,  «Abbos  menga  kitobni  beradimi?»,  «Abbos,  menga  kitobni  ber!», 
«Abbos  menga  kitobni  berishi  kerak»  kabi  gaplarning  propozitsiyasi 
yagonadir:  «Abbosda  kitob  bor  va  uni  menga  beradi».  Ko‘rinib  turibdiki, 
propozitsiyaning  ma’noviy  va  sintaktik  tuzilishi  voqelikdagi  hodisa 
tuzilishiga mos keladi. 
       Ammo  bunday  strukturaviy  mutanosiblik  asosan  gap  sathida,  ya’ni 
propozitsiyaning  zahiraviy  belgilarida  saqlanadi,  ya’ni  «Abbos»,  «kitob» 
otlari  va  «men»  olmoshi  referensiyasi  va  «bermoq»  predikatining  mantiqiy 
munosabatini  hosil  qiluvchi  semantik  tuzilmaning  lisoniy  voqelanishini 
ta’minlovchi  qolip  mavjudligida  namoyon  bo‘ladi.  Virtual  propozitsiyaning 
asosiy vazifasi voqelik haqidagi bilimning xotirada, ya’ni ongda saqlanishini 
ta’minlash va uning lisoniy ifodalanishi uchun zamin tayyorlashdir.  Yаgona 
bir  zahiraviy  propozitsiya  turli  muloqot  muhitida,  matnlarda  turli  darajada 
ifodalanishi  mumkin.  Bunda  propozitsiyaning  predikat  qismi  turli  modallik 
va  zamon  xususiyatlariga  ega  bo‘lishidan  tashqari,  uning  ma’no  strukturasi 
ham  muloqot  maqsadi,  shartlariga  moslashadi.  Faol  yoki  kommunikativ 
propozitsiya  mazmunan  va  shaklan  nofaol,  zahiradagiga  nisbatan  murakkab 
ko‘rinishga ega bo‘lishi mumkin. Eng asosiysi, faol propozitsiyalar qatoriga 
tayangan  holda  matn  mazmuniy  markazini  ajratish,  uning  negizida 
shakllanadigan qismlar o‘rtasidagi semantik munosabatlar miqyosini aniqlash 
imkoni  tug‘iladi.  Bu  yo‘nalishdagi  tahlilda  asosiy  tayanch,  albatta,  faol 
propozitsiyalardir, zero, aynan ularning doirasida gap tema-rema tuzilishidan 
matn  uchun  yaxlit  bo‘lgan  tema-rematik  tarkibga  o‘tish  jarayoni  kuzatiladi.
 
 
Faol  propozitsiyalarning  matn  mazmuni  shakllanish  jarayonida  tutgan 
o‘rnining  muhimligi  yana  shundaki,  matn  semantikasi  lisoniy  faoliyatning 
ikki  muhim  qismi  bo‘lgan  nomlash  va  kommunikatsiyani  bir  xilda  qamrab 
oladi.  Shuning  uchun  ham  matn  mazmuni  tahlili  voqelikdagi  vaziyatlarni 
lisoniy  ifodalash,  ya’ni  nomlash  bilan  chegaralanib  qolmasdan,  balki 
 
227