Tili va adabiyoti universiteti

kajni 
“qayni”,
kajna 
“qaynona”,
bıs
“arralamoq”// 
bis
- “kesmoq”, 
ata
, 
ati 
(ota),
anı
(ona). Turkiy tillardagi fleksiya morfologik 
tipning shakllanishiga bevosita aloqador boʻlmagan muayyan fonetik qonuniyatlar natijasidir.
3. Fonetik ikkilantirish, leksik urgʻuni oʻzgartirish grammatik ma’noni ifodalashning bir 
usulidir: 
barma- 
( fe’l) – 
barma
(yurish); 
salma
-(fe’l) – salma- (joylash); turk tilida: 
arkadašım 
( 
oʻrtogʻim) – 
arkadašım 
( men oʻrtoqman). Bunda ayrim holatlarda lugʻaviy ma’no hosil boʻlishi 
ham kuzatiladi: ozarb. 
axšam
(kecha) – 
axšam 
(kechqurun); 
sabah
(ertalab) – 
sabah
(ertaga) kabi 
[3, 116]. 
Fonetik usuldagi daraja hosil qilish ham grammatik ma’no ifodalashga xizmat qiladi:
 qıp-
qızıl, yam-yašıl
. 
4. Oʻzak (negiz)ning takror qoʻllanishi natijasida grammatik ma’no ifodalanadi. 
Negizning toʻliq va qisman takrorlanishi, oʻzakdagi tovushning oʻzgarishi orqali grammatik 
ma’no aks ettiriladi: 
hari – hari
(sap-sariq), 
kizil-kizil
(qip-qizil),
yašil-yašil
(yam-yashil):
 kosa-
kosa suv; arava-arava oʻtin;
kiz-miz 
“qizlar”,
taba-mabak
“uy-roʻzgʻor ashyolari”; 
köpdi köp 
“
koʻpdan koʻp”;
azdın az
“kamdan kam”;
o bana dušman-dušman baki jordu. 
“U menga 
dushmanlarcha qaradi”. 
5. Turli soʻz shakllari tarkibida keluvchi morfologik birliklarning oʻzaro aloqasi 
natijasida analitik shakllar hosil qilinadi. Turkiy tillarda ayrim fe’llarning sintetik shaklga oʻtish 
holati ham oʻziga xos grammatik ma’no ifodalash usulidir: 
jíqilip kete jazdim
( yiqilib keta 
yozdim), 
otup bara jam 
(oʻtib boraman). 
Туркий тиллар қиёсий-тарихий грамматикасини алоҳида соҳа сифатида 
rivojlantirish quyidagilarda ahamiyatlidir: 
1. Turkiy tillar qiyosiy-tarixiy grammatikasi turkiy tillarning tarixi, rivojlanish xususiyatlarini 
tahlil qiladi. 
2. Turkiy tillar qiyosiy-tarixiy grammatikasi turkiy tillarning umumtaraqqiyot bosqichidan 
hozirga qadar boʻlgan rivojlanish xususiyatini yoritish imkonini beradi. 
3. Turkiy tillar qiyosiy-tarixiy grammatikasi turkiy tillarning hozirgi holati, ular oʻrtasidagi 
farqlar, buning sabablari, omillarini ham tahlil qiladi. 
4.Turkiy tillar qiyosiy-tarixiy grammatikasi shevalarning turkiy soʻzlarni saqlab qoluvchi hamda 
adabiy tilni boyituvchi asosiy omil ekanligini ta’kidlashga xizmat qiladi. 
5. Turkiy tillar qiyosiy-tarixiy grammatikasi turkiy tillarni tilga munosabat, oʻz qatlam 
soʻzlarining saqlab qolinishi jihatidan oʻzaro qiyoslash imkonini ham beradi. 
Turkiy tillar qiyosiy-tarixiy grammatikasiga oid tahlillar asosida quyidagi xulosalarni 
bayon qilish mumkin. 
 
1.Filologiya yoʻnalishlarida “Turkiy tillar qiyosiy-tarixiy grammatikasi”sining fan sifatida keng 
miqyosda oʻqitilishini yoʻlga qoʻyish lozim. 
2.Turkiy tillar qiyosiy-tarixiy grammatikasiga doir darslik, oʻquv qoʻllanmalarini yangilash, 
takomillashtirish va yangidan yaratish masallariga alohida e’tibor qaratmoq lozim. 
3.Turkiy tilli xalqlar oʻqitish tizimida ta’lim tiliga ham grammatik, ham hududiy jihatdan yaqin 
boʻlgan ikkita turkiy tilni oʻqitishni yoʻlga qoʻyish kerak. Shundagina turkiy tilli davlatlar oʻz 
ildizidan boxabar holda taraqqiyot sari olgʻa boradi.