Tili va adabiyoti universiteti

Anahtar Kelimeler
: 
kültür, kültürel bellek, aktarım, Efendi, latife,
 
“Efendı jokes” as a culture carrıer 
 
Abstract 
In this study, it will be dwelled on the ways in which Nasreddin Hodja type, known as 
"Efendi" in Uzbekistan, and the jokes / jokes formed around her, carried the Uzbek oral culture 
to future generations. In this context, the concepts of "culture", "cultural memory" and "culture 
transfer" will be explained first; Then, information will be given about how Efendi, the most 
well-known joke type of the Uzbek oral tradition, is included in the cultural memory and in what 
context it presents cultural transfer. Culture, which means cultivating in the simplest sense, is a 
process in which people begin to understand and explain the world shaped around them. 
Language is also the most important tool of this transfer process. With the help of language, man 
has kept the cultural elements he created in his memory and tried to carry them to future 
generations with various tools. As it is understood, man tends to embody the accumulation that 
he has matured in his cultural memory in the process of transferring. This situation is carried out 
in the Uzbek area with the Efendi type. Efendi is one of the most concrete elements that keep 
alive and reflect the cultural memory of Uzbek society. When the anecdotes shaped around the 
Efendi are examined, it is seen that the content of the jokes provide important examples that 
reflect the family, social order, economic and cultural relationship forms of the Uzbek people. 
Within the boundaries of this study, we will make an assessment about how cultural transmission 
is carried out through Efendi jokes. 
Key words:
culture, cultural memory, transference, Efendi jokes. 
 
0. Giriş 
İnsanoğlunun dünden bugüne yarattığı maddi ve manevi unsurlar anlamına gelen kültür 
terimi sözlüklerde; Tarihsel, toplumsal gelişme süreci içinde yaratılan bütün maddi ve manevi 
değerler ile bunları yaratmada, sonraki nesillere iletmede kullanılan, insanın doğal ve toplumsal 
çevresine egemenliğinin ölçüsünü gösteren araçların bütünü, hars, ekin (TDK, 2011:1558) 
şeklinde ifade edilmektedir. Latince “colere” sözcüğünden gelen bu kavram Gökalp’e göre ise; 
Bir milletin dinî, ahlaki, akli, estetik, lisani, iktisadi ve fennî hayatlarının ahenkli bir bütünüdür” 
(1975: 27).
Bireyin bilişsel yetenek ve donanımlarıyla çevresini düzene sokmaya başlamasıyla 
birlikte oluştuğunu düşündüğümüz bu kavram için en önemli özellik hiç şüphesiz “aktarım”dır. 

---

309 
Birey doğa ile olan mücadelesinde elde ettiği kazanımları gelecek nesillere aktarmasıyla birlikte 
bilginin kalıcılığını ve dolayısıyla da geleneğin ölümsüzlüğünü sağlamış olacaktır.
Düşünme yeteneğinin yanında dili kullanabilme becerisiyle de etrafından ayrılan 
insanoğlu esasen yarattığı bu somut-soyut unsurlarla birlikte kendine ait bir yaşam alanı 
oluşturur bu yaşam alanına ait unsurları da kültürel bellek sayesinde korur ve aktarır. O halde 
kültürel bellek nedir? “
Kültürel bellek, genel anlamıyla toplumların geçmişlerine dair 
birikimleriyle olan bağlantılarını tekrarlamak suretiyle canlı tuttuğu ve bu birikimin kuşaklar 
arası aktarımını sağlayarak sürekli hale getirdiği kolektif kimliği oluşturan bellek türünü 
tanımlar”
(Akın, 2018:104). 
Dikkat edilirse bu tanımda üzerinde durulan en önemli vasıf tekrar ve kolektif bilinçtir. 
Toplumu oluşturan bireylerin ortak hareket edebilme yeteneği anlamına da gelen kolektif bilinç, 
bireylerin fiillerini tekrar etmeleri suretiyle kuşaklara aktarılmakta ve nitekim böylece kalıcı hale 
gelmektedir. Kültürel belleğin gelecek nesillere aktarılmasındaki bir diğer yol da edebi 
yaratmadır. Kısacası, insanın bu kazanımları edebi üretimler vasıtasıyla gelecek nesillere 
aktarması işidir. Biz de bu çalışmamızda sözlü yaratmaların en eskilerinden olan fıkranın Özbek 
sahasındaki kültürel unsurları ne şekilde aktardığını ortaya koymağa çalışacağız. 
Bilindiği üzere fıkra, bir tip üzerinden bireysel veya kolektif mesajı sunan bir türdür. Bu 
bağlamda fıkrada en önemli iş fıkra tipine düşmektedir.
*
Fıkra tipi, toplumun ortak değenlerini 
temsil edebilme kabiliyetine sahip olan bir başka ifadeyle içinde yaşadığı toplumun kültürel 
değerlerini aktaran kişidir. Özbek sahasında “Efendi” adıyla anılan Nasreddin Hoca da kendi 
etrafında teşekkül eden fıkralarında Özbek sosyo-kültürel hayatındaki şu değerleri aktarır: