Tili va adabiyoti universiteti

(Ul oʻlganda Mirzo bisyor qattiq 
ta'ziyat tutqondur
[“Boburnoma”,2002:49], soʻzni bu yerga qoʻymoq-kelishmoq 
(mening ulugʻ 
onam Esan Davlatbegimning qoshida yigʻilib, soʻzni bu yerga qoʻydilarkim, Hasan Ya'qubni 
ma'zul qilib fitnasigʻa taskin berilgʻay. 
[“Boburnoma”,2002:47], tilim tutuldi-gapira olmaslik 
(Andoqkim, toʻrt kungacha tilim tutuldi, ogʻzimga paxta bila suv tomizurlar edi.
[“Boburnoma”,2002:63], boshsizliq qilgʻon-boʻysunmaslik 
(Qorabuloqqa tushganda ba'zi 
kirgan kend-kesakka boshsizliq qilgʻon moʻgʻullarni tutib kelturdilar.
[“Boburnoma”,2002:56] 
kabi. 
Fe’l soʻz turkumidagi boʻlishli-boʻlishsizlik shakli olimlarimiz tomonidan mavjudlik 
kategoriyasi[Rahmatullayev,1963:36] deb ham yuritiladi. Fe’l soʻzlardan farqli ravishda harakat-
holat semali frazemalarning barchasi ham har ikki aspektda baravar qoʻllana olmaydi.
“Harakat-holat” semali frazemalarda mavjudlik kategoriyasiga koʻra: 
A. Ham boʻlishli, ham boʻlishsiz aspektda keluvchi iboralar: soʻzlarini quloqqa olmoq-
ishonmoq 
(Ushmundoq mahalda muxoliflarning firibomuz soʻzlarini quloqqa olib, .....elchilikka 
yubordilar 
[“Boburnoma”, 2002:64]; yuzlariga kelturmay-ta'na qilmay 
(Sulton Husayn Mirzo 
borigʻa ehson maqomida boʻlib, yomonliqlarini yuzlariga kelturmay, in'omlar ham 
qildi
[“Boburnoma”,2002:123];yaxshi maosh qildi-yaxshi muomala qilmoq 
(Bu jihatdin bu togʻ 
eli bila yaxshi maosh qilmoq vojib va lozim edi
[“Boburnoma”,2002:166] kabi. Keltirilgan 
misollardagi iboralar asarda har ikki holatda, ya'ni boʻlishli va boʻlishsiz shaklda keltiriladi. 
Masalan, yomon maosh qilmoq frazemasi yomon maosh qildi-yomon maosh qilmadi yoki yaxshi 
maosh qildi shaklida bir necha bor ishlatilgan. 
B.Faqat boʻlishli aspektda keluvchi iboralar: burunidin chiqti- 
(Necha yil qilgʻon bekligi 
va saltanati tamom burunidin chiqti
[“Boburnoma”,2002:104], behuzur boʻldi-oʻzini yomon his 

---

197 
qilmoq 
(Mening 
onam 
xonim 
behuzur 
boʻldilar, 
xeyli 
yomon 
behuzurliq 
edi
[“Boburnoma”,2002:86], shunqor boʻldi-vafot etdi 
(Umarshayx Mirzo jardin kabutar va 
kabutarxonasi bila uchub, shunqor boʻldi
[“Boburnoma”,2002:37], jongʻa yettuk-sabri tugamoq 
(..biz ham aning axloq va af'olidin jongʻa yettuk, ruxsat berduk.
[3,125], qochmoqqa yuz 
qoʻymoq-qocha boshlamoq 
(Uylarini ham sogʻindilar, Birar-ikkirar qochmoqqa yuz qoʻydilar)
kabi. Ushbu misollar asarda faqat boʻlishli shaklda qoʻllaniladi, aslida ham bu frazemalar 
boʻlishsiz shaklda qoʻllanilishi mumkin emas. Shunqor boʻldi-shunqor boʻlmadi kabi . 
C. Faqat boʻlishsiz shaklda keluvchi iboralar: koʻzga ilmas edi-pisand qilmaslik 
(Agarchi 
Darvesh Muhammad tarxon toʻra va mucha bila mundin ulugʻ edi, vale bu fir'avn ani koʻzga 
ilmas edi
[“Boburnoma”,2002:45], pisand tutmas edi-pisand qilmaslik 
(Oʻzidin oʻzga hech 
kishini hech ishta pisand tutmas edi
[“Boburnoma”,2002:50] kabi. 
2.“Narsa-hodisa” semali frazemalar: jon vahmi-oʻlimdan qoʻrqish 
(Olamda jon vahmidin 
yomonroq nima boʻlmas emish.
[“Boburnoma”,2002:99]) moli omon-soliq turi 
(Talon va taroj 
qilmay 
Bhira 
eliga 
moli 
omon 
solib, 
naqd 
va 
jinsdin 
toʻrt 
lak 
shohruhiy