*
Annotation:
The article mainly focuses on origination of proper nouns, evaluation of
names, population’s history and organically connection with intellect. Thereby, from point of
onomastics terms, the Difference between conception and idea are clearly identified. Proper
nouns are society’s mirror that are expanded with examples.
Key words:
anthropocentrism, onomastics, proper nouns, idea, conception, toponymy,
nominate.
Til insonlarning oʻzaro aloqa vositasi hamda hayotiy zaruriyati boʻlib, oʻz taraqqiyotining
hamma bosqichlarida jamiyat rivoji bilan bogʻliq holda rivojlangan. Boshqacha aytganda, tilning
taqdiri jamiyat taqdiri bilan chambarchas bogʻliq boʻlgan.
Til narsa va hodisalar, ular haqidagi turli xil hamda murakkab tushunchalar, ularning
qirralarini asosiy belgi va xususiyatlariga asoslangan holda umumlashtirib nomlaydi. Ammo
jamiyatning kundalik muloqoti, lisoniy hayoti uchun zarur boʻlgan ikkinchi bir ehtiyoj ham bor.
Bu obyektiv borliqdagi narsa va hodisalar, tirik mavjudotlarning har birini alohida, yakkalab,
donalab nomlashdir. Shu tariqa tilshunoslikda turdosh va atoqli otlar deb yuritilayotgan otlar
guruhi vujudga keldi. Ular tilning leksik tarkibini – lugʻaviy tarkibini tashkil qiladi.
Tildagi atoqli otlarni, ularning paydo boʻlishi, motivlari, semantikasi, grammatik tarkibini
oʻrganadigan onomastika [Podolskaya, 1988: 96] til va inson oʻrtasidagi madaniy-ma’naviy,
etikaviy, estetik munosabatlarning oʻzaro ta’sirini oʻrganishga yoʻnaltirilgan. Zero, nomlar tabiat
va jamiyatdagi ma’lum oʻzgarishlar bilan bogʻliq holda ma’lum qonuniyatlar asosida vujudga
keladi. Ularning oʻzgarishi xalq tarixi, tafakkur tarzi bilan uzviy bogʻliqdir [Nikonov, 1969: 76].
Haqiqatan ham, nomlar uzoq davrlardan beri mavjud boʻlib, xalq hayotida yuz bergan
voqea va hodisalarning atamasi sifatida saqlanib qolgan. Kishilarning ijtimoiy hayoti
mafkuraviy, iqtisodiy va xususiy mulkka boʻlgan munosabati oʻzgargan sayin nomlar ham
oʻzgarib boradi [Superanskaya, 1966: 87].
Shunday ekan, onomastik birliklarni tadqiq qilish jarayonida ushbu faktorlarni e’tibordan
qochirmaslik kerak. Bundan tashqari, tilning mohiyatan va funksional jihatdan koʻpqirrali hodisa
ekanligini nazarda tutish lozim. Til va uning egasi boʻlgan inson orasidagi bogʻliqlik va
koʻpqirrali munosabatni ifoda etadigan tadqiqotlar antroposentrik paradigma asosida ancha
samarali boʻlishi mumkinligi haqida tahlil qilishga arzigulik fikrlar bayon qilingan.
Atoqli otlar tizimini antroposentrik tahlil qilish tafakkurda konseptning shakllanish
bosqichlari va taraqqiyoti, bu murakkab ijtimoiy-lisoniy jarayonni kengroq tasavvur qilishga
yordam beradi. Atoqli otlar mohiyatan ma’lum tushunchalar umumiy fondidan ajratilgan
tushuncha nomidir. Shuning uchun ham Y.K.Voyshvillo tushunchani “qandaydir bir predmetga
kiruvchi predmetlarning umumiy va farqlovchi belgilariga nisbatan ajratuvchi mantiqiy faoliyat
natijasida hosil boʻladi” ‒ deb izohlaydi [Voyshvillo, 1989: 91].
Sh.Safarov “mantiqiy faoliyat hosilasi boʻlgan “tushuncha” va kognitiv tilshunoslikda
keng miqyosda qoʻllanilayotgan “konsept” atamalarini bir xil mazmunda qoʻllash mumkinmi?” ‒
degan savolni oʻrtaga tashlar ekan, bu ikkala hodisa ham, soʻzsiz, tafakkur birligi sifatida
namoyon boʻlishi; ikkalasining ham boshlangʻich nuqtasi voqealikdagi predmet ‒ hodisaning his
qilinishi bilan bogʻliqligi, (shuning uchun) paydo boʻlgan hissiy obraz dastlab har bir shaxsda
alohida, individual koʻrinishda boʻlishiga urgʻu beradi [Safarov, 2006: 16].
“Konsept” atamasiga birinchi marta 1928-yil S.A.Askoldov oʻzining “Konsept va soʻz”
maqolasida “Konsept – fikrlash jarayonida bizni ayni bir turdagi koʻpdan koʻp predmetlarning
oʻrnini bosadigan fikriy hosila” ‒ deb ta’rif bergan [Juravlyova, 2003: 261-262]. “Ingliz tili
lugʻati”da esa konsept andaza, stereotip, umumqabul qilingan fikr, nuqtai nazar kabi
*
Filologiya fanlari nomzodi, Urganch davlat universiteti, y.doniyor.t@gmail.com
108
tushunchalarga yaqin turishi qayd etilgan [Hornby, 1974: 176]. “Konsept – bu inson ongidagi
madaniyat yigʻindisi; insonning mental dunyosiga madaniyat tarzida kirgan narsa; madaniyat
boyliklarining ijodkori. Konsept – oʻsha jamiyatning ideologiyasi”dir [Stepanov, 1997: 40].
V.N.Teliya “Konsept – bilimning hajmini kengaytirishga qaratilgan, biz obyekt haqida bilgan,
tasavvur qilgan narsa” ‒ degan mulohazani bildiradi [Teliya, 1996: 97]. G.G.Slishkin fikricha,
“qanchalik konseptni ifodalovchi belgilar potentsial boʻlsa, shunchalik konsept qadimiy boʻladi
va oʻsha til jamoasida uning qimmati ortadi” [Slishkin, 2000: 97]. V.A.Maslova esa bu atamani
nisbatan keng tarzda “Konsept – bu lingvomadaniy oʻziga xoslik qayd etilgan va muayyan
etnomadaniy gʻoyalarini u yoki bu tarzda tavsiflovchi semantik tuzilmadir” ‒ deb talqin qiladi
[Maslova, 2008: 50].
Oʻzbek tilshunosligida ham bu masalaga e’tibor qaratilgan, jumladan, “konsept – bu
ongimizdagi bilimlar majmuasi, u haqdagi obrazlar va unga boʻlgan ijobiy, salbiy, neytral
munosabatlar, ya’ni baholashlar; konsept – obyektga boʻlgan shaxsiy munosabat” [Yusupov,
2011: 50] sanaladi. Demakki, konsept kognitiv tilshunoslikdagi tayanyach atamalaridan biridir.
Bu soʻz aslida lotincha “conceptus” boʻlib, “tushuncha” soʻzining sinonimi sifatida
foydalanilmoqda. Bu termin matematik mantiq, madaniyatshunoslik, psixologiya kabi fanlarda
ham faol qoʻllanadi. Konsept lingvistik kategoriya sifatida tushuncha kategoriyasini til tizimida
namoyon etuvchisidir. Konsept – til vositalari, leksik-semantik paradigmalar orqali namoyon
boʻladi, ya’ni konseptning umumiy mazmunini bir markazga birlashgan semantik maydon hosil
qiluvchi leksik birliklar tashkil etadi. Konsept tafakkur birligi hisoblanib, uning asosida
tushuncha, ma’no va obraz yotadi.
Kognitiv tilshunoslikdagi bu qarashlar atoqli otlar tizimi tahliliga joriy qilinsa,
nominatsiya tamoyillarini belgilash, atoqli otlar tadriji, obyekt ‒ nominator ‒ nom munosabatlari,
mikro va makro onomastik birliklar kabi koʻpgina masalalarga bir qadar oydinlik kiritishga
xizmat qiladi.
Avvalo, onomastika nuqtai nazaridan konsept va tushuncha farqlanadimi? Bizning
xulosalarimizga koʻra, konsept ‒ atoqli ot anglatgan ma’no (obyekt) xususidagi umumiy
tasavvur, tushuncha ana shu ma’nodan anglashiladigan xususiy tasavvur, har bir shaxs
tafakkuridagi shakli. Masalan,
Buxoro
toponimi konsept sifatida juda keng tushunchalar
majmuidir (viloyat, shahar, koʻcha va hokazo). Ana shu konsept asosida “Buxoroda
ziyoratgohlar koʻp” jumlasidan kimdir Buxoro shahrida, kimdir Buxoro viloyatida ziyoratgohlar
koʻpligini anglaydi. Haqiqatan, “tushuncha” soʻzining umumiste’moldagi ma’nosiga nazar
soladigan boʻlsak, bu termin obyekt haqidagi xususiy tasavvur, har bir shaxsning tafakkuridagi
mahdud, chegaralangan qismni anglatishi ma’lum boʻladi. Masalan, iqtisod nazariyasi nutqai
nazaridan “pul”ga berilgan izoh konsept boʻladigan boʻlsa, har bir shaxsning oʻz tafakkur
koʻlamidan kelib chiqqan holda pul haqidagi qarashi tushuncha sanaladi. Shu kabi mulohazalar
konsept va tushuncha oʻrtasidagi muhim farqlar quyidagilardan iboratligini qayd etishga imkon
beradi:
1.
Konsept atoqli ot haqidagi umumiy tasavvur, tushuncha ‒ xususiy tasavvur.
2.
Atoqli ot tilda konsept, nutqda tushuncha sifatida namoyon boʻladi.
3.
Onomastik birliklar tahlilida atoqli otlar koʻpincha konsept sifatida tahlil qilinadi.
Antropotsentrik tahlil imkon qadar konsept majmuiga kirgan koʻproq tushunchalarni qamrab
olishi lozim.
Kognitiv tilshunoslikning asosiy jihatlariga e’tibor qaratish atoqli otlarni antropotsentrik
paradigma asosida izchil tahlil qilishga imkoniyat beradi. Xususan, atoqli otlar nominatsiya
tamoyillarini belgilashda har bir tip nomlarga oʻz xususiyatlaridan kelib chiqqan holda
yondashish talab etiladi. Masalan, antroponimlarda nomning apellyativ ma’nosi aniq va ravshan
koʻrinib turgan holda unga asos nominatsiya tamoyilini qat’iy belgilash imkoni yoʻq. Masalan,
Komron
ismining yuzaga kelishi qaysidir oʻrinda, apellyativ ma’nosiga asoslanib (shodlik,
quvonch), orzu-umid ifodasi, qaysidir oʻrinda yaqinlar sharafiga nomlash, qaysidir oʻrinda ism
109
qofiyadoshligiga intilish, qaysidir oʻrinda shakliy chiroyga asoslanib nomlash boʻlishi mumkin
yoki
Yulduz
ismi osmon jismlari asosida yuzaga kelgan deb qat’iy xulosa chiqarib boʻlmaydi.
Koronavirus balosi nafaqat oʻzbek xalqi, balki butun dunyoda balo, xavf-tahdid sifatida
baholanishi ayni kunlarda, qanchalik erish tuyulmasin, hindistonlik ota-ona oʻgʻliga
Do'stlaringiz bilan baham: |