Tili va adabiyoti universiteti

Milliy-madaniy birliklar tilning milliy oʻziga xosligini namoyon qiluvchi birliklar 
sifatida 
National-cultural units are as the units of representing the national identity of the 
language 
 
Tojiboyev Botir Raximjonovich

 

O‘qituvchi, Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti, e-mail: 
[e-mail] 

---

56 
Annotation
:In this article, the national-cultural identity, its history is defined this 
nation's language. Besides, the specialists's who conducting researches in psycholinguistics are 
analyzed.
Key words:
national-cultural unit, non-equivalent lexics, lacuna, realia, conception of 
national words, exotic lexics, national marking nomination. 
 
Millatga xos muhim belgilardan biri oʻz madaniyati, uni avlodlarga yetkazuvchi tili va 
yozuvining mavjudligidir. Til millat madaniyatini aks ettiruvchi muhim vositalardan biri 
ekanligi ma’lum. Ammo aslida aynan shu tilning oʻzi xalq madaniyatining bir koʻrinishi 
hisoblanadi. V.A.Maslova qayd etganidek, 1) til avlodlardan qolgan meros sifatida
madaniyatning tarkibiy bir qismidir; 2) til madaniyatni oʻzlashtirishda asosiy quroldir; 3) til 
barcha madaniy hodisalar ichida eng muhimi, agar biz madaniyat – fan, din, adabiyot 
mohiyatini tushunishni istasak, bu hodisalarga til kabi shakllanuvchi kod sifatida qarashimiz 
kerak, zero, tabiiy til hammasidan yaxshi ishlab chiqilgan modeliga ega [Маслова, 2008: 131].
Bu oʻrinda e’tirof etish lozimki, til nafaqat madaniyatning tarkibiy qismi, madaniyat 
mavjudligining shartlaridan biri ham hisoblanadi. Shu bilan birga, til oʻzi mansub boʻlgan 
mana shu madaniyatni aks ettiruvchi muhim vositadir. Tilda milliy madaniyat toʻgʻridan 
toʻgʻri aks etmaydi, balki unga insonning xalq madaniyati haqidagi tasavvur va qarashlari, 
hissiy kechinmalari, bilimlari ham qoʻshiladi. Bu jihatdan, til birliklari orqali voqelangan 
nafaqat madaniyat, balki tashqi olam ham hech qachon aniq nusxa boʻla olmasligini e’tirof 
etish mumkin. Hatto rassom ham tashqi olamni oʻz tasavvuri va milliy ongi orqali 
nusxalaydi. Rasmda, hech boʻlmaganda, rassomga xos ranglarni idrok etish usuli, darajasi 
farqlanadi. Shu ma’noda til nafaqat madaniyatning bir qismi yoki madaniyat bilan aloqador 
tuzilma sifatida, balki madaniyatni inson tasavvurlari bilan bogʻliq holda aks ettiruvchi hodisa 
sifatida ham oʻrganilishi lozim. Tilshunoslik uchun madaniyatning tilda aks etishi va bunda 
inson omilining oʻrni masalasi muhimdir. 
Til madaniy hodisa sifatida e’tirof etilsa-da, uning tizimida millatning madaniy 
qadriyatlarini aks ettiruvchi maxsus birliklari alohida guruhlanadi. Bunday birliklar muayyan 
xalqqa xos etnik, ijtimoiy-madaniy qarashlar, milliy an’analar, udumlar, odob-axloq, muloqot 
me’yorlari kabilarni anglatadi. Bu kabi ekstralingvistik ma’lumotlarni oʻzida jamlagan til 
birliklari milliy-madaniy birliklar deb ataladi. V.V.Vorobyev bunday birliklarni 
lingvokulturema termini bilan ifoda etishni taklif qilgan edi. Uning fikricha, bu termin til 
birligining nafaqat lisoniy ma’nosini, balki madaniyat segmentini ham qamrab oladi 
[Воробьев, 1997: 44].
Tilshunoslikda milliy-madaniy birliklarning lingvospetsifik soʻzlar, madaniy-spetsifik 
soʻzlar, madaniy-spetsifik leksika, madaniy konsept, madaniy skript, ekvivalentsiz leksika, 
lakuna, realiya, milliy soʻzlar obrazi, ekzotik leksika, milliy markirlangan nominatsiya va 
hokazo tarzida nomlanishi ham kuzatiladi. Biz oʻzbek tilshunosligida keng qoʻllanib 
kelinayotgan milliy-madaniy birliklar terminidan foydalanishni lozim topdik.
Ma’lumki, turli millatlarning madaniyati hech qachon bir-biriga mos kelmaydi. Shu 
bois madaniy hodisalarni ifoda etuvchi, uni aks ettiruvchi til birliklari ham bir-biriga muvofiq 
kelmasligi tabiiy. Har bir millatning faqat uning oʻziga tegishli boʻlgan milliy qadriyatlari: 
urf-odatlari, an’analari, odob-axloq me’yorlari, ijod namunalari: qoʻshiq-kuy, adabiy asarlari 
va boshqalar mavjud ekan, ularni aks ettiruvchi birliklar ham milliylik belgisi bilan ajralib 
turadi. Millatga xos madaniy qadriyatlar til birligida “milliy soʻz tasviridagi madaniy iz” 
sifatida namoyon boʻladi.
Anglashiladiki, milliy-madaniy birliklar tilning milliy oʻziga xosligini namoyon 
qiluvchi birliklardir. V.N.Teliya qayd etganidek, til oʻz ma’no va assotsiatsiyalari bilan 
olamning konseptual modelini milliy-madaniy ranglar bilan bezaydi, tildagi milliy-madaniy 

---

57 
birliklar esa bu rangni yanada tiniqlashtirib, turli tillar oʻrtasidagi milliy tafovutlarni 
farqlashga yordam beradi. 
A. Vejbitskayaning fikricha, madaniy-spetsifik soʻzlar millatning harakatlar va turli 
narsalar haqidagi muayyan usullarga asoslangan qarashlariga oid oʻtmish tajribalarini aks 
ettiradigan tushunchaviy qurol hisoblanadi, ular bu usullarni abadiylashtirishga hissa qoʻshadi 
[Вежбицкая, 1999: 269].
Bu haqda fikr yuritar ekan, D.Rustamov ham “soʻzning madaniy xususiyatlari uning 
semantik strukturasini toʻligʻicha qamrab olishi yoki uning birorta sememasida, yoxud 
sememaning biror tur, ya’ni denotativ, konnotativ yoki vazifa semalaridan birida namoyon 
boʻlishi mumkin”ligini bayon qiladi [Рустамов, 2018: 15]. 
I.A.Sternin soʻzning lingvomadaniy xususiyatlarini uning faqat semantikasi bilan 
bogʻlash, qiyosiy va chogʻishtirma aspektdagi tadqiqotlarda ma’noning milliyligidan keltirib 
chiqarish notoʻgʻri ekanini, soʻz semantikasida milliylik har doim ham toʻliq namoyon 
boʻlavermasligini ta’kidlaydi. Uning fikricha, til birliklaridagi stilistik va funksional-struktur 
farqlar madaniyat omillari bilan shartli bogʻlanmaydi, soʻzning koʻpgina semantik 
komponentlari har bir xalqqa xos madaniyat hodisalarini emas, balki umuminsoniyatga, 
moddiy va ma’naviy madaniyatga aloqador universal hodisalarni aks ettiradi. Bu oʻrinda olim 
haqdek koʻrinadi. Darhaqiqat, u aytganidek, bir madaniy qadriyatga nisbatan turli tillarda 
qoʻllanuvchi ikki frazeologizm tarkibi, tanlangan soʻzlari asosida milliylik belgisiga ega 
boʻladi. Ammo iboralarda umumiy ma’noning har bir tilda oʻziga xos tarzda koʻchma ma’no 
orqali ifodalanishining oʻziyoq bu tipdagi birliklarda ham milliy-madaniy belgining semantik 
yondashuv orqali belgilash mumkinligini koʻrsatadi. 
T.F.Novikova rus tilining milliy-madaniy ma’no komponentiga ega birliklariga 
quyidagilarni kiritadi:
– ekvivalentsiz soʻzlar va turgʻun birliklar – leksika, boshqa tillarda yoki ushbu tilning 
subkodlarida muqobili boʻlmagan, boshqa tillarga tarjima qilib boʻlmaydigan soʻzlar;
– dialektizmlar – adabiy nutqqa singdirilgan hududiy dialektlarga xos lisoniy 
xususiyatlar;
– etnografik realiyalar, ayrim tabiat hodisalari nomlari – xalq kundalik hayoti va 
madaniyatiga tegishli tushunchalar;
– milliy madaniyat, kundalik hayot hodisalari va faktlar nomi;
– ma’muriy-hududiy tuzilmalarni aks ettiruvchi realiyalar nomi, lokalizmlar (yirik 
jamiyatlarda veche va sobor ideallarining mavjudligi bilan bogʻliq yashirin qadriyatlar, lokal 
hamjamiyatlar hokimiyati va rolini absolyutlashtirish bilan xarakterlanadi), toponimlar 
(geografik obyektlar nomi (identifikator)ni bildiruvchi tegishli nomlar), mikrotoponimlar; 
– istorizmlar va tarixiy voqealar nomlari – qachondir mavjud boʻlgan, ammo yoʻqolib 
ketmagan predmetlar, insoniyat hayotidagi hodisalarni anglatuvchi soʻz yoki turgʻun birliklar; 
– antroponimlarning barcha tiplari – kishi nomlari va ularning alohida tarkibiy 
qismlari; 
– mifonizmlar, diniy madaniy hodisalarning nomi va ifodalari – mifologik nomlar; 
– qarindoshlik atamalari;
– rus va jahon madaniyati konseptlarini namoyish etuvchi soʻzlar; 
– frazeologizmlar, obrazli ifodalar, maqollar va matallar; 
– rus nutqiy etiketining formula va elementlari.
Oʻzbek tilshunosligida ham shu tilga mansub milliy-madaniy birliklarni ajratish 
masalasi turlicha amalga oshirilgan. Jumladan, D.Xudoyberganova mashhur badiiy asarlar, 
kinofilmlar, xalq ogʻzaki ijodi materiallariga oid pretsedent matnlarni madaniy belgilarni 
avloddan avlodga olib oʻtuvchi vosita sifatida baholaydi. Uning fikricha, tarkibida 
oʻxshatishlar, metaforalar, maqol va frazeologik birliklar, nutqiy etiket, duolar boʻlgan 

---

58 
matnlar oʻzida milliy-madaniy qadriyatlarni tajassum etgan lisoniy-madaniy hodisa 
hisoblanadi [Худойберганова, 2014: 9-10].
D.Rustamov til lingvomadaniy aspektda qaralar ekan, unda quyidagi birliklarga 
alohida e’tibor qaratilishini qayd etadi:
– faqat bir tilga xos, boshqa tilda analogi boʻlmagan birliklar;
– faqat ayrim lingvomadaniy hududga xos mif va afsona ifodalari;
– diniy tushuncha va tasavvur atovchilari;
– etnografizmlar;
– maqollar;
– matallar;
– frazeologizmlar;
– ramz va majoz ifodalari;
– obrazli koʻchma ma’nolar.
Anglashiladiki, milliy-madaniy birliklar, asosan, muayyan xalqqa xos etnik jihatlar, 
uning milliy-madaniy dunyoqarashi, an’ana va udumlari, tarixiy an’analari bilan bogʻliq 
odob-axloq, muloqot me’yorlari, oʻziga xos milliy ruhdagi ijod namunalari, maqol, matal, 
ibora, majoziy ifodalar, koʻchma ma’noli birliklardan iborat birliklardir.
Shunsi xarakterliki, til birliklarida milliy-madaniy belgi turlicha aks etadi. Ayrim 
birliklar bevosita milliy xoslanganlik belgisini namoyon qilsa, ba’zi birliklarda bu belgi 
bilvosita yuzaga chiqadi. Ayrim soʻzlarda madaniy sema lugʻaviy ma’no bilan yonma-yon 
yashasa, ba’zilarida ularning koʻchma ma’nosi orqali yuzaga chiqadi. Masalan, iboralar 
voqelikni koʻchma ma’no orqali aks ettirgani bois ularda bevosita milliy-madaniy belgi aks 
etadi. Oʻzbek tilidagi beshik leksemasi oʻz ma’nosida oʻzbek xalqining milliy qadriyatlaridan 
biriga aylangan predmetni bevosita aks ettirganligi bois milliy-madaniy birlik hisoblanadi. 
Bunday vaziyatda til birligiga xos madaniylik belgisi uning lugʻaviy ma’nosi orqali 
anglashiladi. Bunday birliklar tarixan shakllangan boʻlib, millat madaniy hayotida muhim 
oʻrin egallaydi va boshqa tillarda kuzatilmaydi.
Tilshunoslikda bu tipdagi milliy-madaniy birliklar ekvivalentsiz leksika yoki realiyalar 
deb ham yuritiladi. Oʻzbek tilidagi doʻppi, atlas (mato), yaktak, belbogʻ, karnay-surnay, 
nogʻora leksemalarida madaniy sema ularning lugʻaviy ma’nosi bilan birga gavdalanadi. 
Bunday leksemalar orqali bevosita oʻzbek xalqi, uning milliy urf-odatlariga ishora qilinadi. 
Xuddi shunday, rus tilidagi samovar, qozoq tilidagi beshbarmoq leksemalarida ham madaniy 
sema bevosita anglashilib turadi. 
Tilshunoslikda milliy-madaniy birliklarning alohida turi sifatida lakunalar ham 
ajratiladi. V.G.Gak lakunani tilning leksik tizimidagi qoldiq, tilda mavjud boʻlishi lozim 
boʻlgan, ammo mavjud boʻlmagan holat sifatida talqin etadi. D.Rustamov ham bu haqda fikr 
yuritib, bir tilda atovchisiga ega boʻlmagan hodisaning ikkinchi bir tilda oʻz ifodasini topishi, 
atovchisiz qolgan holat esa milliy-mental lakuna sifatida baholanishini rus, oʻzbek va ingliz 
tillaridagi starshiy brat – elder brother – aka, mladshiy brat – little brother – uka misollari 
bilan izohlaydi. Uning qayd etishicha, koʻp hollarda mazkur tillar qiyosi bunday holat mavjud 
boʻlmasligini ham koʻrsatadi. Jumladan, oʻzbek tilidagi xola va amma soʻzlarining rus va 
ingliz tillarida aynan muqobillari yoʻqligi bu tillarda milliy-mental qadriyatlarga asoslanuvchi 
lakuna mavjudligini koʻrsatadi.
Anglashiladiki, milliy-madaniy birliklar qanday madaniy hodisani nomlashiga koʻra 
bir-biridan farqlanadi, shu asosda ichki turlarga ajratilishi ham mumkin. Ammo madaniy 
komponentga egaligiga koʻra umumiy paradigmaga birlashadi. 
Tilshunoslikda soʻzning leksik ma’nosi tarkibida kuzatiluvchi madaniy komponentga 
nisbatan ma’noning milliy-madaniy komponenti madaniy-tarixiy komponent terminlarining
qoʻllanilishi ham kuzatiladi. 

---

59 
Shunisi xarakterliki, til tizimida shunday leksemalar ham uchraydiki, ular muayyan 
nutqiy qoʻllanishda milliy-madaniy birlik darajasiga koʻtariladi. Sh.Qalandarovning fikricha, 
“soʻzlarning barcha hosila ma’nolari madaniy xoslangan milliy ma’nolar hisoblanadi. Lekin 
soʻzning bosh ma’nosi ham, agar soʻzning boshqa tilda muqobili boʻlmasa, madaniy 
xoslangan milliy ma’no hisoblanadi”. U ajralmoq leksemasining “Nikohdan chiqmoq” 
koʻchma ma’nosida, ayb leksemasining “Kishi uyaladigan, xijolat tortadigan xatti-harakat; 
uyatli ish, uyat” ma’nosida yoki doʻpillatmoq leksemasining “Ayovsiz tanqid qilmoq, xato va 
kamchiliklarini, salbiy xislatlarini aytib koyimoq” ma’nosida, boʻkirmoq leksemasining 
“Ovozi boricha, bor ovoz bilan baqirib yigʻlamoq, uvvos tortmoq” koʻchma ma’nosida,
vaziyat leksemasining “Kishining tashqi koʻrinish, ruhiy va boshqa jihatdagi holati; qiyofa, 
avzo” koʻchma ma’nosida madaniylik belgisi yuzaga chiqishini koʻrsatgan.
Anglashiladiki, 
bunday 
leksemalarda 
madaniy 
sema 
yarq 
etib 
koʻzga 
tashlashlanmaydi. Biroq semantik tahlillar ularning nutqda koʻchma ma’noda qoʻllanganida 
madaniylik belgisini namoyon qilishini koʻrsatadi. Umuman, koʻchma ma’no muayyan til 
egalari orqali hosil qilinar ekan, unda kishilarning olam haqidagi tasavvurlari, qarashlari aks 
etar ekan, koʻchma ma’noning madaniy semaga ega boʻlishi haqida fikr yuritish oʻrinlidir. 
Sh.Qalandarov koʻrsatilgan leksemalarda madaniy xoslangan milliy ma’nolarning 
mavjud ekanligini ularning boshqa tillarga tarjima lugʻatlarida berilmasligi bilan asoslashga 
urinadi. Bizningcha, til birligiga xos milliy-madaniy sema leksemalarning tarjima lugʻatlarida 
berilish-berilmasligi bilan emas, balki leksemada til egalarining milliy qarashlari, olamga 
munosabatining ifoda etilganligi orqali izohlash toʻgʻriroq boʻladi. Tarjima lugʻatlari inson 
tomonidan yaratilgani bois ularda soʻz ma’nolari har doim ham aniq va ravshan oʻz ifodasini 
topmasligi mumkin. 
Xullas, tilda milliy-madaniy leksemalar sifatida ajratiluvchi birliklarning milliy-
madaniy semaga ega boʻlgan va muayyan nutqiy qoʻllanishda milliy-madaniy belgiga ega 
boʻluvchi birliklar kabi turlarini farqlash maqsadga muvofiq.