424
Xuddi shu xususiyatga ega boʻlgan biblionim sifatida Nodar Dumbadzening “Yurakning bir
parchasi” asari nomini keltirish oʻrinli.
Biblionimlar oʻlchov birliklari ishtiroki bilan ham hosil qilinadi. Maqsud Shayxzodaning
“Chorak asr devoni” biblionimi misolida numerativlar ya’ni hisob soʻzlar deb ataluvchi bunday
soʻzga guvoh boʻlamiz.
Biblionimlar tarkibidagi sonlar tuzilish jihatidan sodda va murakkab sonlarni tashkil
qiladi.
Sodda sonlar bilan ifodalangan biblionimlarga
Chexovning “Uch opa-singil” qissasi,
Odil Yoqubovning “Ikki muhabbat” qissasi, Turob Toʻlaning “Yetti zogʻora qissasi” asari,
Abdulla Avloniyning “Ikki sevgi” dramasi, Xudoyberdi Toʻxtaboyevning “Besh bolali yigitcha”
romanlarini misol keltirishimiz mumkin.
Jyul Vernning “Oʻn besh yoshli kapitan” romani, Asqad Muxtorning “Toʻqson toʻqqiz
miniatura” qissasi, Zohir A’lamning “Afandining qirq bir pashshasi” hikoyasi, Maqsud
Shayxzodaning “Oʻn besh yilning daftari” she’riy toʻplami murakkab sonlar bilan ifodalangan
biblionimlar sirasiga kiradi.
Kuzatishlar natijasida son turkumiga xos soʻz bilan hosil qilingan biblionimlar, asosan,
bosh kelishikdagi soʻz bilan ifodalanishi ma’lum boʻldi. Misol tariqasida Isajon Sultonning “
Qirq kokilli kelinchak” qissasi, Tolstoyning “Uch oʻlim” hikoyasi, Hamid Olimjonning “Ikki
qizning hikoyasi” dostoni, Aleksandr Volkov qalamiga mansub “Yetti yer osti qirolligi”
ertaklar toʻplamlarini keltirish mumkin. Ayrim ijodkorlar asarlari nomlaridagina otlashgan son
bilan kelgan biblionimlarni koʻrishimiz mumkin. Shukur Xolmirzayevning “Oʻn sakkizga
kirmagan kim bor?” qissasi fikrimiz dalilidir. Koʻrinadiki, joʻnalish kelishigi son turkumida
kelishik kategoriyasi umumiy grammatik ma’nosini “oldingi sonni keying fe’lga vositali
toʻldiruvchi va hol vazifasida bogʻlash” tarzida xususiylashtiradi [Sayfullayeva, 238-b].
Nutqimizda tushunchalarni, fikrlarimizni aniqroq ifodalash maqsadida faqat bir soʻzni
qoʻllamay, birikma holatida keltirishga harakat qilamiz. Soʻz oʻz ma’noviy imkoniyatini toʻlaroq
va ravshanroq namoyon qilishi uchun boshqa bir mustaqil soʻzga ehtiyoj sezadiki, bu soʻz uning
ma’noviy ehtiyojni qondirmogʻi uchun ham ma’noviy, ham grammatik jihatdan unga muvofiq
boʻlmogʻi lozim. Shunga koʻra son soʻz turkumi qatnashgan biblionimlar, asosan, soʻz birikmasi
shaklida tuzilganligining guvohi boʻlamiz: “Uch mushkityor”, “Ming bir qiyofa”, “Birinchi
muallim”, “Uch opa-singil” va hokazo. Ushbu misollardan ham ma’lumki soʻz birikmasi
shaklidagi biblionimlar bitishuv usulida hosil boʻladi. Bitishuvda birikkan soʻzlarning oʻzaro
aloqasi, asosan, tartib va ohang bilan belgilanadi. Son ishtirok qilgan biblionimlar son+ot
qolipida uchraydi. Asqad Muxtorning “Toʻqqizinchi palata”, Odil Yoqubovning “Ikki
muhabbat” hikoyalari, Maqsud Shayxzodaning “Oʻn she’r”, “Uchinchi kitob” she’riy
toʻplamlari, Chingiz Aytmatovning “Birinchi muallim” qissasi biblionimlari shular
jumlasidandir.
Shuningdek, son soʻz turkumiga oid soʻz qatnashgan biblionimlar orasida tugal mazmun
ifodalab, gap shaklida keluvchi asar nomlarini ham uchratish mumkin. Oʻtkir Hoshimovning
“Ikki karra ikki – besh”, Shukur Xolmirzayevning “Oʻn sakkizga kirmagan kim bor?” qissalari
nomlari sintaktik yaxlitlik hosil qilib, gap koʻrinishida namoyon boʻlgan. Soʻz shaklidagi, soʻz
birikmasi shaklidagi biblionimlarga nisbatan gap-biblionimlar kitobxonda asar haqida chuqurroq
tasavvur uygʻotishga xizmat qiladi.
Umuman, biblionimlar oʻziga xos xususiyatga ega boʻlgan hodisa sifatida yozma nutq
taraqqiyoti jarayonini kuzatish uchun qimmatli manba boʻlib xizmat qiladi. U yoki bu davrda
keng tarqalgan biblionimlar oʻz tuzilishi bilan oʻsha davr tili maromlarini aniq aks ettiradi va til
tarixida muhim oʻrin tutadi [Nuritdinova R., Toshkent:2005]. Kuzatishlar natijasida son soʻz
turkumiga oid soʻz qatnashgan biblionimlarda ham ana shu xususiyatlar namoyon
boʻlganligining guvohi boʻldik.
Do'stlaringiz bilan baham: