Tili va adabiyoti universiteti

Oʻtkir 
soʻz qolmasa shoirlaridan, 
Oʻtkir
 soʻz qolmasa... 
Hech narsa qolmas. // (Sh.Rahmon, Abadiyat oralab, 15-bet) 
Soʻzlar matnda turli ma’nolarni ifodalab keladi, jumladan, oʻtkir soʻzi ham asl ma’nosidan 
tashqari hidga, soʻzga, nigohga nisbatan qoʻllanilib, turli metaforik ma’nolarni ifodalab 
kelmoqda. Sh. Rahmon she’riyatida esa, bu soʻz nafasga nisbatan qoʻllanayotgan boʻlsa-da 
rayhon soʻzidan keyin kelgani uchun nafas soʻzi ham koʻchma ma‘noda kelmoqda: 
//Shabbodalar olib keladi
rayhonlarning 
oʻtkir 
nafasin,
yaproqlarning oralarida
ikki kushning baxtiyor sasi.//
Oʻzbek tilida yaxshi soʻzi juda koʻp ma’nolarda kela oladigan polisemantik soʻzlardan 
hisoblanadi. Uning turli soʻzlardan oldin kelib har xil ma’nolarni ifodalashi tilimizning soʻz 
boyligini koʻrsatadi: 
//Koʻzyoshingni
 
sochma tunlarga.
asrab qoʻygin
 yaxshi
 kunlarga.// 
Yaxshi soʻzi bilan keluvchi soʻzlar qariyb 100dan ortiq ma’noda faol qoʻllanishini 
e’tiborga olib bu hodisaning ilmiy asosini topish zarur. Matnda yaxshi soʻzi qanday xususiyatga 
ega? U bir soʻzning turli ma’nolarimi, yoki ma’no koʻchishining ta’siri bormi? Tilimizda mavjud 
chayir qoidalar talabiga koʻra mazkur soʻz bir ma’noli – monosemantik soʻz hisoblanadi. Uning 
omonimik xususiyatlari ham barchaga ma’lum, biroq turli soʻzlar bilan qoʻllanganda turli bir-
biriga oʻxshamagan, biri ikkinchisiga aloqasi boʻlmaydigan ma’nolarni ifodalashi ilmiy jihatdan 
tekshirib koʻrilishi lozim (yaxshi bola – odobli, yaxshi ota – gʻamxoʻr, yaxshi uy – shinam, 
yaxshi pul – moʻmay, koʻp). Yorugʻ soʻzi ham kelajak, taqdir kabi soʻzlar bilan koʻp 
qoʻllaniladigan polisemantik soʻz boʻlsa-da quyidagi she’rda mazkur soʻz bosh soʻziga nisbatan 
ham qoʻllanmoqda: 
//Ehtiyot boʻl
nomard joʻrangdan,
sinab koʻrish uchun doshingni,

olmasin-da tagʻin moʻljalga
pistirmadan