Tili va adabiyoti universiteti

Сомонимик 
– яғни адам денесінің мүшелері (қол, мойын). 
Остеонимик
– яғни адам денесінің қаңқа жүйелері (фразеологизмдер) (сүйек 
кемігі). 
Ангионимик
– яғни адам ағзасының қанайналым жүйесіне қатысты сөздермен 
айтылатын фразеологизмдер. 
Спланчнонимик
– яғни адам ағзасының ішкі мүшелеріне қатысты сөздермен 
айтылатын фразеологизмдер. 
Сенсонимик
– яғни адам денесінің сезім мүшелерімен байланысты 
фразеологизмдер. 
Жалпы дене мүшелеріне қатысты фразеологизмдер
. 
Қазақ жəне өзбек тілдеріндегі дене мүшелеріне қатысты соматикалық 
фразеологизмдердің маңызы орасан зор. Себебі, олар адамның мінез-құлқымен 
байланысты сипаттамалар мен сезімдерді білдіруімен маңызды. Мысалы, 
бота көз, қоян 
жүрек, асқар бел, тоң мойын, сойдақ тіс, қауға бас, оймақ ауыз, бауырсақ мұрын, кем 
иек, ала қол, қара бет, жел аяқ, қарсақ жон, қолаң шаш, мысық мұрт, алтын айдар, 
жуан жұдырық, қозы жауырын, ақ саусақ, балды бармақ, кең қолтық, көк езу, салпы 
ерін, кер азу, теке сақал, торсық шеке, жез таңдай, қызыл тіл, күміс көмей, қамыс құлақ, 
шөп желке, қу жақ, қызыл кеңірдек, біз тұмсық, бір төбе, зор кеуде, шер көкірек, аршын 
төс, қабырға ағайын, көк жұлын, жүйке тамыр, аш бүйір, еркек кіндік, салқын қанды 
т.б. 
Қазақ тілінде соматикалық фразеологизмдер əр қырынан зерттеліп жүр. Олар 
мынадай бағыттарда жазылған: Б. Нағасбекова «Соматикалық фразеологизмдердің көп 
мағыналылығы», Б.Нұржанова, Б.О.Оспанова «Тілдік дүние бейнесіндегі «көз» 
соматизмнің 
фразео-семантикалық 
өрісі», 
Д.Б.Рскелдиева 
«Соматикалық 
фразеологизмдердің универсиялық құбылысы», «Ішкі ағзалар ұйытқы болған адамға 
қатысты соматикалық фразеологизмдер», «Казақ жəне ағылшын тілдеріндегі «жүрек» 
соматизмі», Ш.Мұхамеджанова, М.Рахметтулина «Қазақ жəне орыс тілдеріндегі 
самофразеологиялық сөз тіркестеріндегі ұлттық-мəдени компоненттері», А.З.Қазанбаева 
«Соматикалық фразеологизмдердің қолданысы», Қ.С.Қалыбаева «Түркі тілдеріндегі 
соматикалық фразеологизмдер», Ш.Т.Кудьярова «Абай өлеңдеріндегі соматикалық 
фразеологизмдер», А.О.Кəріпжанова «Мəшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармаларындағы 
соматикалық атаулар ұйытқы болған фразеологизмдер», Б.К.Уызбаева «Қазақ тіліндегі 
етістікті соматикалық фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты, Р.Е.Валиханова 
«Сопоставительное исследования соматизмов казахского и русского языков», 
М.Т.Сəбитова «Соматическая фразеология как объект сопостовительного изучения». 
Ғалымдар өз зерттеу жұмысында қазақ жəне өзбек тілдеріндегі соматикалық 
фразеологизмдерге статистикалық талдау жасай отырып, адамның дене мүшелерінің 
түріне қатысты атаулардың тұрақты сөз тіркестеріне ұйытқы бола алу қабілетін айтады. 
Қос тілдегі соматикалық фразеологизмдерге статистикалық талдау жасау нəтижесінде қос 

---

271 
тілде де көз-koʻz, қол-qoʻl, бас-bosh cөздері тұрақты тіркестердің ішінде ең белсенді түрі 
екені айқындалған. 
Соматикалық фразеологизмдердің пайда болуының негізгі көзі мыналар болып 
табылады:
1. Адамның іс-қимылдары мен мимикалық қимылы tuyogʻingni shiqillat – кет 
(көзіме көрінбе), Bir yoqadan bosh chiqarmoq – ұйымшыл болу;
2. Адам ағзасының фразеологиялық сезімдері мен рефлекстері псхифизикалық 
қозуларға, мысалы: ogʻzi-burni yoq – ауыр басық, ogʻziga talqon solmoq – кем сөйлемейтін; 
3. Жануарлардың қимылы: ammamning buzogʻi – бос, аңқау;
Жалпы соматикалық фразеологизмдер қорын қарастыру, зерттеу тіліміздегі 
фразеологизмдерді жаңа қырынан тануға, жаңа тұрғыдан зерттеуге зор мүмкіндік 
тудырады. Сыры мол, мазмұны терең, тұлғасы сан алуан фразеологизмдердің күрделі 
табиғатын толық біліп, терең түсіну үшін оның толып жатқан тың проблемларын 
жанжақты зерттеу өте қажет. Осы зерттеулердің ғылыми-теориялық мəні де, практикалық 
қажеттілігі де бүгінгі таңда ешқандай дау тудырмайды. 
Анатомиялық атаулардың фразеологизмдердің құрамында көптеп кездесуі заңды 
құбылыс. Себебі адам өмірді, қоршаған ортаны тануды өзін-өзі танудан бастайды. Адамға 
етене таныс, жақын атаулар - өзінің дене мүшесі. Өз өмірінің алғашқы қадамынан бастап 
адам алдымен өз денесін, кейіннен өзге де адамдарды бақылап, олардың дене қозғалысы 
нені білдіретінін, сол қозғалыс арқылы не айтпақ болғанын, қандай ым-ишарат жасағанын 
білуге тырысады. Адамның дене қозғалысы қарама-қайшылықтарға толы. Дене тілі 
қарым-қатынас үстінде өте көп ақпарат алуға болатын коммуникацияның ерекше құралы. 
Адамның өз табиғатын тану үшін, өзге адамдармен қарым-қатынас жасауы үшін тілдің 
маңызы өте зор. Әсіресе, адам өміріндегі, қоғамдағы сан алуан қимыл-əрекет, қозғалыс, 
қалыпты, адамның көңіл-күйін əр қырынан танып білуде фразеология сияқты тілдік 
құбылыстың атқарар қызметі өте жоғары. Адамның дене тілінің, ым мен ишаратарының 
мағынасын ашуға фразеологизмдер негіз бола алады. Әлемнің тілдік бейнесін жасауда 
ұлттық өмірдің айнасы болып табылатын фразеологизмдердің алатын орыны ерекше. 
Қорыта айтқанда, соматикалық фразеологизмдер – бұл тіл атаулының бəріне тəн 
ортақ құбылыс, тек олардың пайда болуы, құрылымы, қолданылуы, бейнелеуіштік қасиеті 
тіл иесі халықтың мінез-құлқымен, салт-санасымен, əдет-ғұрпымен жəне дəстүрімен 
ұштасып, олардың көрінісін береді. Ал, əр тілдің тұрақты тіркестері қоршаған ортасымен, 
орналасқан жерімен ерекшеленуі заңдылыққа жатады. Жалпы соматикалық 
фразеологизмдер қорынан жеке дара бөліп қарастыру, зерттеу екі тілдің 
фразеологизмдердін жаңа қырынан тануға, жаңа тұрғыдан зерттеуге зор мүмкіндік 
тудырады. Сыры мол, мазмұны терең, тұлғасы сан алуан фразеологизмдердің күрделі 
табиғатын толық біліп, терең түсіну үшін оның толып жатқан тың проблемларын 
жанжақты зерттеу өте қажет.
Қазақ жəне өзбек тіліндегі фразеологизмдердің жалпы сипатын зерттеудің ғылыми-
теориялық мəні де, практикалық қажеттілігі де бүгінгі таңда ешқандай дау тудырмайды, 
қайта ары қарай толық ізденіс пен талдауды қажет етеді.