Tili va adabiyoti universiteti

 
 
“Boburnoma”dagi frazemalarning semantik tasnifi 
Semantic analysis of phrases in “Baburnoma” 
Muhammadiyeva Dilafroʻz Axtamovna

 
 
Annotation:
This article is devoted to the problems of analysis of structures and 
semantics of phrases. There are selected phrases from the text of the “Baburname” as an object 
of analysis, the similarities and differences between their historical and modern meanings are 
analyzed. Since “Boburname” is, by style, a perfect work of large volume, it is difficult to 
imagine its language without phrases. The phrases used in the work, in particular phrases of 
state and character, should be studied on structure, semantics, and component parts. 
Key words:
 “Boburname”, semantics, parema, phrase, concept, productivity. 

Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti tayanch doktoranti; 
d.muhammadiyeva@ mail.ru 

---

196 
Soʻnggi yillarda frazeologiya keng tadqiq etilayotgan sohalar qatoriga kirdi. Oʻzbek tili 
frazemalarining ma’noviy xususiyatlari, yondosh til hodisalari bilan munosabati, iboralar 
oʻrtasidagi omonimiya, sinonimiya va antonimlik hodisalari, gap ma’nosini reallashtirishdagi 
oʻrni va uslubiyati, frazemalarni boshqa tillar bilan qiyosiy oʻrganish boʻyicha qator ishlar 
amalga oshirildi. Frazeologizm ikki va undan ortiq soʻzlarning barqaror bogʻlanishidan hosil 
boʻlgan ikkilamchi nominatsiya sanaladi. Frazemalar leksikadan yuqori, gapdan quyi sathda 
turadigan til hodisasi sifatida ham e'tirof etiladi [Jumanazarova,2012:18]. Frazeologik ma’no 
frazeologizm tarkibidagi soʻzlarning leksik ma’nolari yigʻindisidan kelib chiqmaydi, u umumiy 
yaxlitlik xususiyatiga ega. Frazeologik ma’no bilan leksik ma’no oʻrtasida umumiylik boʻlishi 
bilan birga, bir qator oʻziga xos belgilar mavjud. Umumiy belgilar bu ikki hodisa oʻrtasidagi 
oʻxshash jihatlarni koʻrsatib tursa, oʻziga xos belgilar farqlovchi (differentsial) belgi sifatida 
ularning til sistemasida yashovchi alohida hodisalar ekanligini koʻrsatadi.Ma'lumki, erkin va 
turgʻun birikmalarning differentsial xususiyati «tayyorlik» yoki «barqarorlik» belgisidir. Bu 
belgiga koʻra oppozitsiyaga kirishuvchi soʻz birikmasining turgʻun birikma a'zosi kuchli, 
markerlangan, erkin a'zosi esa kuchsiz, markerlanmagan a'zo hisoblanadi[Gʻaniyeva,2013:59]. 
Turgʻun birikmalar «tayyorlik», «barqarorlik» belgilariga koʻra umumiylikni hosil qilsa ham, oʻz 
ichida ma'lum differentsial belgilariga koʻra farqlanadi vashu asosda kichik guruhlarga boʻlinadi. 
Frazemalartil birligi sifatida tayyor holda mavjud boʻladi. Tilning barcha qatlamlarida, tarixiy 
taraqqiyot bosqichlarida faol qoʻllanib kelmoqda.
Frazemalarning lingvistik taraqqiyot bosqichlariga xos xususiyatlarini tarixiy, badiiy vaadabiy 
manbalar tilini tadqiq etish orqali aniqlash mumkin. “Boburnoma” yirik hajmli, uslubiy jihatdan 
yetuk asar boʻlganligi sababli uning tilini frazemalarsiz tasavvur qilish qiyin. Asarda qoʻllangan 
iboralarni, xususan, Fe’l-atvor vaholat bildiruvchi frazemalarni tuzilishi, semantikasi, tarkibiy 
qismlariga koʻra ma'lum guruhlarga boʻlib oʻrganish mumkin.
“Boburnoma”da qoʻllanilgan frazemalarni semantik jihatdan quyidagicha tasniflash mumkin: 
1.“Harakat-holat” semali frazemalar: gunohini bagʻishlab-kechirmoq 
(Xoja Kalonning 
shafoati 
bila 
gunohlarini 
bagʻishlab, 
ahl 
va 
ayollarini 
alarga 
qaytib 
ruxsat 
berildi.
[“Boburnoma”,2002:162], ta'ziyat tutmoq-aza tutmoq