Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Key words: pargmalinguistics, deixis theory, deixis signs, context, pronouns, situation of 

speech. 

 

Yusuf  Xos  Hojib  turkiy  xalqlar  adabiyotining  yirik  namoyondalaridan 

biri boʻlib, turkiy tilda ijod etgan buyuk shoir hisoblanadi. Aytish joizki, shoir 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

117 

qalamiga mansub “Qutadgʻu bilig” dostoni turkiy yozma badiiy adabiyotning ilk 

yirik namunasi boʻlib, Yusuf Xos Hojibdan bizgacha yetib kelgan yagona adabiy 

meros sanaladi. Mazkur asar yillar oʻtsa hamki oʻz qiymatini yoʻqotmagan. Boisi 

ushbu asar, bir tomondan, yuksak badiiy mahorat bilan yozilgan boʻlsa, boshqa 

tomondan  esa  “Qutadgʻu  bilig”  didaktik  ruhdagi,  ta’lim-tarbiya,  odob-axloq 

mavzusiga bagʻishlangan badiiy asardir. Yusuf Xos Hojib asarda shaxs tarbiyasi, 

uning jamiyatdagi oʻrni, komillik shartlari, umrni bekorga oʻtkazmaslik, turli 

ijtimoiy  tabaqaga  mansub  kasb-kor  egalarining  ma’naviy-axloqiy  mezonlari, 

davlatchilik,  qat’iyat  tamoyillarini  qalamga  olgan.  Shuning  uchun  bu  asar 

hozirgi  kunda  ham,  yuqorida  aytilganidek,  badiiyligi  va  boy  ma’naviy, 

tarbiyaviy ahamiyatini yoʻqotmagani  holda,  bugungi  hayotimizda,  ayniqsa, 

davlat arboblari uchun dasturulamal boʻlib xizmat qiladi.  

“Qutadgʻu  bilig”  dostoni  bugungi  kunda  nafaqat  adabiyotchilar 

tomonidan, balki tilshunos olimlar tomonidan ham atroflicha oʻrganilmoqda. 

Mazkur maqolada ham asar tili tilshunoslik nuqtayi nazaridan tahlilga tortiladi. 

Maqolada “Qutadgʻu bilig” dostonining til xususiyatlarini tahlil qilar ekanmiz, 

ularni hozirgi zamon tilshunosligining yangi yoʻnalishlaridan biri hisoblangan 

pragmalingvistika nuqtayi nazaridan koʻrib oʻtamiz. 

Ma’lumki,  zamonaviy  tishunoslikning  til  birliklarini  inson  omili  bilan 

bogʻliq  holda  oʻrganuvchi  yoʻnalishlardan  biri  pragmalingvistikadir.  Bu 

yoʻnalishda til birliklarini tahlil qilish jarayonida ularni nutq vaziyati, soʻzlovchi 

va  tinglovchilarning  obyektiv  borliq  toʻgʻrisidagi  umumiy  bilimlari  singari 

tashqi  omillarga  e’tibor  qaratiladi.  Pragmalingvistikada  til  birligining  nutq 

vaziyati, kontekst bilan bogʻliq holda oʻrganuvchi masalalaridan biri deyksis 

nazariyasidir. 

Pragmalingvistikada  til  birliklari  orqali  kommunikativ  muloqot 

ishtirokchilari,  muayyan  voqelik,  u  amalga  oshirilgan  vaqt,  oʻrin kabilarga 

ishora  qilish  deyksis  hodisasi  sifatida,  tilning  ishora  birliklari  esa  deyktik 

birliklar tarzida talqin etiladi. “Deyksis” soʻzi yunoncha “koʻrsatish”, “ishora” 

degan ma’nolarni anglatadi. Tilshunoslikda esa “voqelikka ishora” demakdir.  

---

 

118 

Deyktik  vositalarning  asosiy  vazifasi  nutqiy  faoliyatda  lisoniy  shaklni 

voqelik  bilan  bogʻlash  hamda  unga  nisbatan  shaxsiy  munosabat  bildirishdir. 

“Deyksis belgilarning mohiyati shundan iboratki, ular mazmunni – voqea, belgi, 

narsalarni  bevosita  ifodalamaydi,  balki  ularga  ishora,  havola  qiladi,  shunga 

koʻra ularni mazmunan kuchsiz, boʻsh soʻzlar sifatida qarash mumkin” [1, 18] 

Deyktik  birliklarning  muhim  xususiyatlaridan  biri  uning  ishoraviyligi 

boʻlsa,  asosiy  vazifasi  esa  soʻz  takrori  orqali  yuzaga  kelishi  mumkin  boʻlgan 

uslubiy  gʻalizlikdan  xalos  etish,  matn  qismlarini  bogʻlashdir.  Shuni  alohida 

ta’kidlash  joizki,  “kontekst  qurshovining  kuchi,  ayniqsa,  deyksis  hodisasi