Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

 

Annotation. In this article, there are some data about the main points of computer 

lexicography, digital dictionaries and their main aspects, differences and advantages from 

traditional printed dictionaries. Moreover, digital dictionaries’ sections, types and principles 

of usage, convenience of digital dictionaries on writing dictionary articles are be emphasized.   

Keywords:  computer  lexicography,  digital  and  printed  dictionary,  hypertext, 

morphological forms, editing, online dictionaries, dictionary program, lexical meaning.  

 

Leksikograf  (lug‘atshunos)larning  ishini  boshqa  turli  yo‘llar  bilan 

osonlashtirishga  xizmat  qiladigan  kompyuter  dasturlari  leksikografiya 

ishlarini  qo‘llab-quvvatlash  dasturlari  hisoblanadi.  So‘z  ma’lumotlarini 

aniqlashning  an’anaviy  shakli  –  bu  so‘zlarni,  so‘zlardan  foydalanishning 

namunasini, namunalarning manbasini, sintaktik ma’lumotni va lug‘at yaratish 

maqsadlariga  asoslangan  qo‘shimcha  ma’lumotlarni  tavsiflovchi  kataloglar 

kartadir.  Katalog  kartalari  o‘zida  foydalanuvchilar  uchun  kerakli  ko‘plab 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

912 

ma’lumotlarni  jamlagan  bo‘lib,  har  xil  turdagi  bosma  lug‘atlar  allaqachon 

katolog kartochkalaridan iborat.  

Kompyuter  muhitida  odatiy  fayllar  o‘rniga  yozuvlar  ma’lumotlar 

bazasida saqlanadi. Leksikografik ma’lumotlar bazalarida lug‘atlarning lug‘at 

maqolalarini  yozish      bazalari  mavjud  emas,  lekin  an’anaviy  standart 

ma’lumotlar bazasi paketlari (MS Access, Paradox, D-Base) [1] bunday talabga 

javob beradi. Lug‘atshunoslik  ishining yana bir bosqichi  – so‘zlarni ishlatish 

va namuna fayllarini shakllantirish uchun misollar yig‘ishdir. Kompyuterda bu 

juda  oson  bo‘lib,  matnlarning  tanlangan  namunalari  yoki  maxsus 

muvofiqlashtiruvchi 

dasturlar 

(misollar 

lug‘ati) 

yordamida 

avtomatlashtiriladi, bunda gipermatn matn ularni bog‘laydigan (o‘tish tizimi) 

matnlar majmuini umumlashtiradi.  

 Lug‘atning qidiruv funksiyalari elektron muhitning turli elementlarida 

joylashgan  havolalar  bo‘lib,  ular  semantik  strukturaning  tarkibiy  qismi, 

muayyan  tarkibiy  va  ichki  muhitning  o‘zaro  aloqalar  tuzilishi,  shuningdek, 

insonning semantik birikmalar tuzilishini boshqarishga imkon beruvchi texnik 

vositalar bilan bir-biriga bog‘liq bo‘lgan elementlar orasidagi o‘tishni amalga 

oshirishga  yordam  beradigan  [2]  gipermatnli  elektron  lug‘atning  bir  qismi 

hisoblanadi. 

Elektron lug‘at foydalanuvchi uchun ro‘yxat, jadval yoki ro‘yxat shaklida 

taqdim  etilgan,  kompyuter  xotirasida  joylashtirish  uchun  qulay  va 

avtomatlashtirilgan qayta ishlash va to‘ldirish dasturlari bilan jihozlangan, turli 

usulda    tartiblashtiriladigan  lingvistik  ma’lumotlarning  yakuniy  majmuasi 

sanaladi. Elektron lug‘atlar  foydalanuvchi tezda morfologik shakllarni va so‘z 

birikmalarini  (foydalanish  namunalari)  qidirish,  shuningdek,  tarjima 

yo‘nalishini  o‘zgartirish  imkoyatini  (masalan,  inglizcha-ruscha  yoki  ruscha-

inglizcha) o‘z ichiga olgan to‘g‘ri so‘zlarni qidirishga imkon beradi. 

Elektron lug‘atlarning an’anaviy bosma lug‘atlardan ustunliklaridan biri 

shundaki,  ularni  to‘plashda  leksikograf  oz  vaqt  va  kuch  sarflaydi.  Agarda 

an’anaviy bosma lug‘atlar kerakli matnni (qo‘l bilan) tuzish, lug‘atning qo‘lda 

---

 

913 

yozilgan nusxasini yaratish, qo‘lyozma-nashrni qayta nashr qilish va tahrirlash, 

lug‘at  tuzish,  qayta  nashr  qilish  va  tahrirlash,  lug‘atning  tuzilishi,  lug‘atning 

lug‘at maqolasini bosish jarayonini o‘z ichiga olsa, elektron lug‘atlar yaratish 

lug‘atni shakllantirish, elektron misollarni qo‘llash, lug‘at yozuvlarini yozish, 

uni  ma’lumotlar  bazasiga  nusxa  ko‘chirish,  lug‘at  matnini  to‘g‘ridan-to‘g‘ri 

ma’lumotlar bazasiga yuklash va tahrirlashdan iborat bo‘ladi. 

An’anaviy  bosma  lug‘atlar  kabi  elektron  lug‘atlar  ham  bir  necha  xil 

turlardan iborat bo‘ladi. Ularning asosiy turlari haqida quyida to‘xtalib o‘tamiz.  

Portativ  elektron  lug‘atlar  –  bunda  maxsus  ko‘chma  qurilma  elektron 

lug‘at  vazifasini  bajaradi.  Bu  turdagi  elektron  lug‘atlar,  asosan,  sayyohlar, 

tarjimonlar,  chet  tillaridan  foydalanadigan  boshqa  kishilarga  mo‘ljallangan 

bo‘lib,  bunday  turdagi  elektron  lug‘atni  o‘zida  aks  ettiradigan  ko‘plab 

qurilmalar  mavjud.  Ular  oddiy  elektron  lug‘atlar,  so‘zlashuv  lug‘atlari,    nutq 

so‘zlash  lug‘atlari  (elektron  lug‘atlar  sintezi  va  nutqni  aniqlash  modullari), 

skayner-tarjimonlar ko‘rinishida bo‘lishi mumkin.  

 Lug‘at-dasturlar (masalan, lingvo).  

Onlayn  lug‘atlar  –  veb-saytga  joylashtirilgan  elektron  lug‘atlar  bo‘lib, 

ulardan  foydalanish  doimiy  internetga  ulangan  kompyuter  aloqasini  talab 

qiladi.  

Terminologik  ma’lumotlar  bazalari  –  yuqori  darajada  ixtisoslashgan 

sohalarga  bo‘lingan  va  har  xil  qiziqish,  bilim  va  ta’lim  darajasi  bilan  aniq 

foydalanuvchilar  guruhlariga  mo‘ljallangan  elektron  ma’lumotni  o‘zida  aks 

ettiruvchi elektron lug‘atlar [3].   

Elektron  lug‘atlarning  tuzilishi  o‘ziga  xos  bo‘lib,  asosan,  quyidagi 

element (qism)lardan tashkil topadi:  

a)  lug‘at dasturining asosiy oynasi;  

b)  lug‘at ("yordam", FAQ) dan foydalanish qoidalari bo‘yicha 

yo‘riqnoma; 

c)  input line – tarjima yoki qidirish uchun so‘z yoki iboralar 

kiritiladigan satr;   

---

 

914 

d)  “qidiruv  natijalari”  qismi  –  qidiruv  natijalarini  aks 

ettiruvchi alohida oyna [4].  

 

 

Shuningdek,  elektron  lug‘atlarda,  odatda,  “so‘rovlar  (yoki 

qidiruv)  tarixi”  kabi  foydali  funksiya  ham  mavjud  bo‘lib,  foydalanuvchi 

oldindan lug‘atga berilgan so‘rovlar ro‘yxatiga kirishga imkon beradi. Elektron 

lug‘atlarda    gipermatnli  qurilma  yordamida  uning  tarkibiy  qismlarini  har 

qanday vaqtda va istalgan paytda faollashtirilish mumkin. Qolaversa, elektron 

lug‘atlar  bosma  lug‘atlardan  farqli  o‘laroq,    bosma  lug‘atlarning  bir  nechta 

varianlarini  elektron  tarzda,  shuningdek  turli  xil  yordamchi  tasviriy 

materiallarni (grafik, audio, video) ham bir vaqtda aks ettira olish xususiyatiga 

ega.  

  Elektron  lug‘atlarda  qidiruv  natijalari  turli  prinsiplarga  asoslangan 

holda amalga oshiriladi. Bunda quyidagilar aks etadi:   

–  xochning bir qismi (birinchi ism, keyin fe'l, yoki aksincha); 

– 

leksik ma’noda (to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘chma, umumiydan tortib to 

maxsus) 

– 

 bevosita  terilgan  so‘zdan  olingan  so‘zlarga,  barqaror  ifodalarga, 

iboralarga; 

– 

to‘liq  matnli  qidiruv  funksiyasidan  foydalanilganda  qidiruv 

natijalari  manbalari  bo‘yicha:  a)  qidiruv  natijalarini  birliklar  nomi  bilan;  b) 

tarjimalar bilan; c) foydalanish natijalari bo‘yicha qidiruv  natijalari bilan, d) 

sharhlar bilan [5]. 

Elektron  lug‘atlarning  o‘zziga  xos  xususiyatlari  an’anaviy  “qog‘oz” 

lug‘atlardan foydalanishdagi ba’zi cheklovlarni bartaraf eta oladi. Masalan:  

–  lug‘atlarning  to‘liq  tarkibini  emas,  balki  turli  xil  mezonlar  bo‘yicha 

qisman ekranni, oddiy lug‘atlarda ishlatilmaydigan turli xil grafik vositalarni 

aks ettirish imkoniyatlari; 

  

–  elektron  lug‘atda  turli  tillardagi  texnologiyalar  qo‘llaniladi 

(morfologik va sintaktik tahlil, to‘liq matnli qidiruv, tovushni tan olish va sintez 

qilish va boshqalar);  

---

 

915 

–  leksik  ma’nolarni  to‘liq  va  ishonchli  ta’riflarga  ega  bo‘lgan  katta 

hajmdagi lug‘at maqolalari bilan yanada boyitish va undan qulay foydalanish 

imkoniyati; 

–  lug‘atlarning  muntazam  yangilanib  turishi.  Bu  omil  bugungi  tezkor 

texnologiyalar davrida yanada muhim ahamiyat kasb etadi. 

Yuqorida  keltirilgan  faktlar  va  aytib  o‘tilgan  omillardan  ko‘rinib 

turibdiki, bugungi kunda avtomatlashtirlgan elektron lug‘atlar yaratish, ularni 

ilm-fan,  qolaversa  hayotimizning  har  bir  jabhasiga  olib  kirish  davrimizning 

muhim ahamiyatga ega bo‘lgan kechiktirib bo‘lmas vazifalaridan biridir.