Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Birinchidan, marosimning ayollar tomonidan uyushtilishi va bevosita 

kampirlar tomonidan oʻtkazilishi darhaqiqat, mana shu faktning oʻziyoq “ Choy 

momo”  marosimi  matrialhat  davrining  mahsulidir.  Chunki  shamol  va  uning 

homiysi  ayol  kishi  deb  tasavvur  qilib,  undan  shamol  toʻztatishni  iltijo  qilish 

hamda marosimning ayollar tomonidan bajarilishi bevosita jamiyat miqyosida 

ayol  jinsining  iqtisodiy-siyosiy  jihatdan  yuksak  mavqega  ega  ekanligini 

anglatadi. 

Ikkinchidan, marosimda besh boʻy qizning boshiga qizil sholcha yopinib 

olib  yurish  detali  ham  oʻzining  genetik  ildizi  jihatidan  juda  qadimiydir. 

Dahshatli shamolni toʻxtatish  uchun  qurbonlikka  mahkum  qilingan 

shaxslardan iboratdir. Besh raqami qadimda muqaddas sanalgan, ya’ni ibtidoiy 

kishilarning  dastlabki  hisoblari  qoʻl  va  barmoqlarning  tugalligi  bilan  bog‘liq 

holda yuzaga kelgan. Mana shuning uchun dastlab hafta kunlari besh kundan 

---

 

462 

iborat deb qaralgan. Hozirga qadar saqlangan “besh kunlik dunyo” iborasining 

yaratilishi ham oʻsha  qadimiy  tasavvurlarga  borib  taqaladi.Qadimda  turkiy 

xalqlarda  dahshatli  ofatlar  tugashi  uchun  besh  narsani  qurbon  qilish  odat 

tusiga  kirgan.  Binobarin,  shamol  toʻxtatish  vaqtida  ham  beshta  boʻy yetgan 

qizni sholcha yopinib olib yurish va butun marosim davrida ularning  yuzini 

ochtirmaslik  juda  uzoq  oʻtmishdagi  shamol  xudosi  yoʻlida  qurbon  qilishga 

mahkum etilgan shaxslarning ramziy ifodasidan iborat boʻlishi mumkin. 

Uchinchidan, marosimda olib yurilgan uch asosiy detal ham diqqatga 

sazovordir. Bulardan ikkitasi- oʻqlog‘i bilan keli sopi risq- nasiba boʻlib, ularni 

ramzi  boʻlib,  ularni  minib  yoki  birga  olib  yurish  hammavaqt  rizq-nasibalari 

uzulmasligi va tugal boʻlishini istash ma’nosini anglatadi.Chunki ularni yog‘och 

ot qilib minib olish rizq-nasibaga egalikni anglatadi. Supurgi esa hammavaqt 

ziyon-zahmatni  supuruvchi,  magik  qudratga  ega  narsa  deb  tasavvur  etiladi. 

Binobarin uni tik qoʻyish, ustidan hatlab oʻtish yoki biror yeriga tegib ketish 

kishiga  katta  baxtsizlik  keltiradi  deb  qaralgan.  Demak  “Choy  momo” 

marosimida  supurgi  detalining  ishtirok  etishi  shamol  xudosining  qahrini 

keltiruvchi  ziyon-zahmatlarni  quvish  va  ularni  supurib  tashlash  bilan 

bog‘liqdir. 

Toʻrtinchidan,  marosimning  nisbatan  qadimiyligini  tasdiqlovchi 

faktlardan  yana  biri  uning  qadimgi  ritual  kulgi  qoldiqlari  bilan  aloqadorligi 

hisoblanadi.  Marosimni  boshqarib  borayotgan  qari  ayollarning  yuzlariga 

qarakuya surtib olishlari, ritual kulguga borib taqaladi. Marosim ishtirokchilari 

yuzlariga qorakuya surtishib, keli sopi yoki oʻqlog‘ini ot qilib minib yurishadi. 

Bunday xatti-harakat esa shamol homiysini kuldirish uchun qilinadigan ritual 

harakatdan  boshqa  narsa  emas.  [1.71-77-betlar]  B.Sarimsoqovning 

ta’kidlashicha  yuqorida  keltirilgan  “Choy  momo”  marosimining  qadimiy 

varianti oʻzbeklardagi shamol toʻxtatish marosimining nisbatan arxaik qatlami 

hisoblanadi.  Bundan  tashqari  ushbu  marosimning  trans-  formatsiyaga 

uchragan  tipi  ham  mavjud,  ya’ni  bu  turi  asosan  Turkiston  tumanida 

(Qozog‘iston respublikasiga qarashli) keng tarqalgan boʻlib, buning yuqorida 

---

 

463 

keltirilgan  tipdan  farqlanib  turuvchi  asosiy  xususiyati  marosimning  ayollar 

tomonidan  emas,  balki  boshiga  kulox  kiyib olgan yoki salla oʻrab,  yuziga 

qorakuya  surtib  olgan  ikki  erkak  kishi  tomonidan  oʻtkazilishida  koʻzga 

tashlanadi.  

Xullas, “Yomg‘ir chaqirish”, “Shamol chaqirish”, “Shamol toʻxtatish” kabi 

mavsumiy  qoʻshiqlarning  xalqimiz  orasida  hozirgi  paytgacha  yashab 

kelayotgan  dehqonchilik  kasbining  oʻzbeklarda  ham  qadimiyligini,  ham 

xalqimizning ajdodlar yaratgan qadriyatlariga cheksiz hurmat bilan qarashini 

isbotlaydi. Ajdodlar merosiga ehtirom bilan munosabatda boʻlish esa xalqimiz 

kelajagiga umid bilan qarashimiz uchun ishonch hosil qiladi.