Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

(kuy)ni  tilga  olib  oʻtishiga  toʻg‘ri  kelgan.  Aniqrog‘i,  bu  ma’lumotlarda 

aytilishicha, aynan, Mutribiy chalib va ashula qilib aytgan mazkur kuylardan biri 

Alisher  Navoiy  yaratgan  bir  musiqa  asari  uslubida  bastalangan  boʻlib,Navoiy 

yaratgan  kuy  nomi  ana  shu  tariqa  “Nusxayi  zeboyi  Jahongir”da  qayd  etib 

ketilgan” [2, 3]. Keltirilgan bu fikrlar haqiqatdan ham Alisher Navoiy musiqada 

yaxshi kuylar bastalaganligini isbotlaydi. Maqolada Navoiy shogirdlariga ham 

bu  sohadan  yaxshi  saboq  berganligi  aytiladi.  Xondamir  oʻzining  “Xulosat  ul-

axbor” asarida Amir Alisher Navoiy tarbiyasi tufayli kamol topgan sozandalar 

nomli  bob  yozgan.  Oʻsha  bobda  Alisher  Navoiy  musiqa  ilmida  juda  katta 

mahoratga egaligini aytadi. Agar Muallimi soniy, ya’ni Abu Nasr Forobiy hayot 

boʻlganida  unga  shogirdlik  sirg‘asini  taqqan  boʻlar  edi.  Tarixdan  ma’lumki, 

Forobiy  barcha  sohalar  qatori  musiqada  ham  benazir  boʻlgan.  Xondamir, 

aynan,  shu  jihatlarni  e’tiborga  olib,  Navoiyni  unga  tenglashtirgan  boʻlishi 

mumkin. 

Navoiy  yaratgan  kuy  nomi  ham  maqolada  keltirilgan  boʻlib,  bu  kuy 

Husayn  Boyqaro  va  Navoiy  oʻrtasidagi  doʻstona munosabatga bag‘ishlangan 

---

 

410 

naqshdir.  Kuyning  nomi  “Husayniy”  ohangida  “turk  zarb”  usulida  bitilgan. 

Aynan shu kuy ulug‘ bobomiz vafotidan 125 yil keyin ham oʻsha nom bilan xalq 

orasida  ijro  etilib  kelingan.  Bu  fikrlar  Navoiyning  qanchalar  daho  ijodkor 

boʻlganligini yana bir bor isbotlaydi. Tarixda koʻplab shoirlarni uchratganmiz, 

ammo oʻz she’riga kuy bastalaganlari kamdan-kam hollarda kuzatiladi. 

Navoiy  “Farhod  va  Shirin”  dostonida  Farhod  obrazini  komil  inson 

sifatida tasvirlaydi. Oʻzini esa komillik bosqichiga yetmagan deb hisoblaydi. Bu 

fikrlarini g‘azallarida uchratamiz: 

Tesha birla qazdi tog‘ Farhod-u, men tirnoq ila, 

Ey, koʻngul mehnat chekarda dema oni men kibi. 

Yuqoridagi  baytni  bir  oʻqiganimizda,  Navoiy  oʻzini  Farhodga 

tenglashtirmasligini,  undan  ustunroq  ekanligini  ta’kidlagandek  tuyuladi. 

Ammo baytning botiniy ma’nosida esa, Farhod mashaqqatlar bilan boʻlsa-da, 

komillik darajasiga yetdi. Men esa ojizligim sabab, hali bu bosqichga kelmadim 

deydi. Bizning fikrimizcha, Navoiy komillikning eng yuqori bosqichiga chiqqan. 

Chunki har sohada mukammal insonni komil deyish mumkin. Alisher Navoiy 

ham  har  qanday  sohada  samarali  ijod  qilgan.  Navoiy  haqidagi  yangi  bir 

ma’lumotda  uning  shatranj  ustasi  ekanligini  bilamiz.  Bu  haqda  Nosir 

Muhammad quyidagilarni qayd etadi: “Alisher Navoiy serqirra iste’dod sohibi 

shatranj  (shaxmat)ni  ham  mahorat  bilan  oʻynagan,  bu  qadimiy  oʻyinning 

nazariy  jihatlaridan  yaxshi  xabardor  boʻlgan.  Zamondoshlarining  xotiralari, 

shoirning  turli  mavzudagi  asarlarida  keltirilgan  shatranjga  oid  misollar, 

shatranj muhralari bilan bog‘liq timsollar ana shundan dalolat beradi” [4, 4]. 

 Alisher  Navoiyning  nasriy  asarlarida  va  g‘azallarida  ham  shatranj 

haqida ma’lumotlar uchraydi. She’rlarida esa shatranj muhralari bilan bog‘liq 

misollarni  keltirib,  hayotga  bog‘liq  holda  tasvirlaydi.Barchaga  ma’lumki, 

tasviriy  ifodada,  matematika  va  shaxmat  –  “aql  gimnastikasi”  deya  e’tirof 

etiladi. Matematikani yaxshi tushungan kishi shaxmatni bemalol oʻynay oladi. 

Demak,  Hazrat  Navoiy  ham  aql  gimnastikasining  har  ikkala  tarmog‘ini  ham 

yaxshi  bilgan.  Shu  bois,  g‘azal  va  qit’alarida  ham  bu  oʻyinni jonlantiradi. 

---

 

411 

Ayniqsa, “Lison ut-tayr” dostonida shatranjning falsafiy mohiyatini ochadigan 

bir hikoyat keltiradi: 

Ikki shatranj oʻynog‘uchi ustod, 

Arsai shatranjg‘a aylab kushod, 

Ikki jonibdin boʻlub oromgir, 

Tuttilar oʻrtada shatranji kabir. 

Har tarafdin bir shah oʻldi oshkor, 

Barcha oyinu sipohi shohvor… 

Hikoyat  davomida  Navoiy  shatranjni  haqiqiy  jangga  qiyoslaydi.  Unda 

aytilishicha,  ikki  shoh  jang  qiladi  va  shatranj  doskasiga  barcha  lashkarini 

tashlaydi.  Xuddi  urushdagi  kabi  lashkar  qismlari  (“burong‘or”,  “juvong‘or”, 

“g‘ul”  va  “hirovul”)  ham  keltiriladi.  Ya’ni  bir  soʻz  bilan  aytganda,  shoir 

shatranjni  jonlantiradi.  Uning  fikricha,  shatranj  hayotning  timsoliy 

koʻrinishidir. Bu yerdagi jang-u jadallar, oʻzaro dushmanlik, tabaqalanish ham 

Xoliqning bir amri bilan barham topadi. Bu dunyodan oʻtgandan keyin shoh 

ham, oddiy odam ham barobar. Shu sabab Alisher Navoiy barchani ezgulikka 

va  qoʻlidan  kelgancha  xayrli  ishlar  qilishga  undaydi.  Shoir  boʻsh  vaqtlarida 

shatranjni  shunchaki  hordiq  chiqarish  uchun  oʻynamagan. Balki u shu oʻyin 

orqali  falsafiy  fikrlashga  va  yangi  yaratmoqchi  boʻlgan asarlarining rejasini 

tuzishga uringan boʻlishi mumkin. 

Navoiy  kabi  daho  ijodkorlar  har  doim  ham  dunyoga  kelavermaydi. 

Shuning uchun ham turli zamonlarda ularning ashaddiy muxlislari boʻladi. Ana 

shunday  muxlislaridan  biri  haqida  Ismoil  Bekjon  oʻzining  “Navoiyning 

pokistonlik  gurji  muxlisi”  maqolasida  yozadi.  U  Navoiy  davrida  emas,  balki 

undan keyin yashab oʻtgan gurji shoiri – Mirzo Qilichbek Gurji (1853-1929)dir. 

Bu  ijodkorning  bolaligi  Gurjistonda  oʻtgan boʻlib,  keyinchalik  Sindning 

Haydarobod  shahrida  yashagan.  Xoʻsh,  u  Navoiyga  qanday  muxlislik  qilgan? 

Mirzo Qilichbek Navoiyning asarlariga tatabbular bog‘lagan va ayrim oʻzbekcha 

g‘azallarini baytma-bayt forschaga tarjima qilgan. Maqolada aytilishicha, Mirzo 

Qilichbek “Gurjinoma” asariga Navoiyning g‘azalini kiritadi va Ismoil Bekjon bu 

---

 

412 

haqda shunday deydi: “Alisher Navoiyning “Gurjinoma”ga kiritilgan g‘azali va 

uning  forschaga  baytma-bayt  tarjimasi  “Xayoli  zulfitu”  (Zulfing  xayoli) 

sarlavhasi ostida berilib, tagiga “Tarjumai g‘azali Navoiy” (az turkiy ba forsiy) 

deb yozilgan… Mazkur g‘azalning maqta’si tarjimasida Mirzo Qilichbek negadir 

–  boshqacha  yoʻl  tutgan  –  g‘azalning  oʻzbekcha  matni  oxirgi  baytida  Navoiy 

taxallusi  odatga  koʻra  aniq  berilgan  esa-da,  forscha  tarjimada  uning  oʻrniga 

tarjimon oʻz taxallusini qoʻygan: 

Xursandlig‘, Navoiyg‘adur, bu umid ila 

Kim, vasli toshg‘ori xud emas ehtimoldin. 

Mirzo Qilichbek tarjimasi: 

Shod ast bas Qilich hamidun bar in umid, 

Gohe visoli dust barun nest zi ehtimol”. [4, 3] Forscha tarjimada Mirzo 

Qilichbek  Navoiyga  yaqinligini  va  fikrlari  bir  xil  ekanligini  aytmoqchi 

boʻlgandir.  Yoki  oʻzining  nomini  keltirib,  Navoiyga  oʻxshashni  xohlagandir. 

Nima  boʻlganda  ham,  Mirzo  Qilichbek  Alisher  Navoiyning  turkiy  tildagi  ijod 

namunalarini  pokistonlik  gurji  muxlislariga  yetkazib  bera  olgan.  Ular 

bahramand boʻlgan asarlarni, keyingi avlodlari ham oʻqiganligiga hech shubha 

yoʻq. Navoiyning hamma yurtda ana shunday muxlislari boʻlsa, shoir ijodi hech 

qachon oʻlmaydi. 

Xullas,  Hazrat  Navoiy  bizning  ulug‘  dahomiz  deya,  quruq  faxrlanib 

yurmasdan,  uning  ma’naviy  meroslarini  xalqimizga  va  butun  dunyoga 

yetkazishimiz  kerak.  Ana  shunda  ulug‘  ajdodimiz  ruhi  va  nurli  siymosi 

qalbimizda abadiy muhrlanib qoladi.